लहानपणापासून नदी बद्दल कुतूहल मनात होतच. कालांतरान ठिकाणं पाहायचा योग येऊ लागला आणि विविध नदी पात्र कशी आहेत? बघण्याचा नाद लागला.
नदीमुळे जीवन समृद्ध होत हे पटलं. निसर्ग फुकट ऊधळण करत असतो आपण किंमत ठेवली पाहिजे ही समज आली, तस कोणती नदी कुठून कुठ वाहते? तीच महत्व काय? शोध घेऊ लागले. तो चालु होता आणि चालुच राहिल. असंख्य नद्या भारतात आहेत ज्यांची काही नाव पण मला ठाऊक नव्हती, ती समजली.
आजच्या या चैत्र नवरात्रोत्सव निमित्ताने नदी म्हणजेच देवीची रूप पाहु असा विचार आला. रोज दोन तरी सरिता नमन करू आभार मानु म्हणुन हे प्रयोजन. सर्व पापांचा नाश करणाऱ्या नदी स्तोत्राचे पठण करून सुरूवात करूया.
नदी स्तोत्रं प्रवक्ष्यामि सर्वपापप्रणाशनम् ।
भागीरथी वारणासी यमुना च सरस्वती ॥ १॥
फल्गुनी शोणभद्रा च नर्मदा गण्डकी तथा ।
मणिकर्णिका गोमती प्रयागी च पुनः पुनी ॥ २॥
गोदावरी सिन्धुनदी सरयूर्वर्णिनी तथा ।
कृष्णवेणी भीमरथी खागिनी भवनाशिनी ॥ ३॥
तुङ्गभद्रा मलहरी वरदा च कुमुद्धती ।
कावेरी कपिला कुन्ती हेमावती हरिद्वती ॥ ४॥
नेत्रावती वेदवती सुद्योती कनकावती ।
ताम्रपर्णी भरद्वाजा श्वेता रामेश्वरी कुशा ॥ ५॥
मन्दरी तपती काली कालिन्दी जाह्नवी तथा ।
कौमोदकी कुरुक्षेत्रा गोविन्दा द्वारकी भवेत् ॥ ६॥
ब्राह्मी माहेश्वरी मात्रा इन्द्राणी अत्रिणी तथा ।
नलिनी नन्दिनी सीता मालती च मलापहा ॥ ७॥
सम्भूता वैष्णवी वेणी त्रिपथा भोगवती तथा ।
कमण्डलु धनुष्कोटी तपिनी गौतमी तथा ॥ ८॥
नारदी च नदी पूर्णा सर्वनद्यः प्रकीर्तिताः । प्रातःकाले पठेन्नित्यं स्नानकाले विशेषतः ॥ ९॥
कोटिजन्मार्जितं पापं स्मरणेन विनश्यति ।
इहलोके सुखी भूत्वा विष्णुलोकं सगच्छति ॥ १०॥
॥ हे नारद पुराणातील संपूर्ण नदी स्तोत्र आहे.
१) गंगा नदी
ऊगम शहर आणि राज्य: देवप्रयाग, उत्तराखंड
शेवटचे शहर आणि राज्य: बंगालचा उपसागर, गंगा सागर
महत्त्व: गंगा दशहराला गंगा अवतार दिन म्हणतात. गंगासागरमधे संक्रांतीला गंगेचे महत्त्व जास्त असते.
नकाशा :
२) नर्मदा नदी
ऊगम शहर आणि राज्य : अमरकंटक, मध्य प्रदेश
शेवटचे शहर आणि राज्य : कंबेचे आखात, भरुच, गुजरात
महत्त्व: हिंदू पौराणिक कथेनुसार, भगवान महादेवाचे वास्तव्य नामदेत आहे. तिच्या पाण्यात स्नान केल्याने पाप धुतली जातात आणि आशिर्वाद मिळतात असे मानले जाते. नर्मदा परिक्रमा फार महत्वाचा भाग आहे.
नकाशा :
३) यमुना नदी
ऊगम शहर आणि राज्य: यमुनोत्री, उत्तराखंड
शेवटचे शहर आणि राज्य : त्रिवेणी संगम प्रयागराज उत्तराखंड
महत्त्व: मथुरा या धार्मिक शहराला जवळची यमुना ही पवित्र नदी मानली जाते. हे शहर भगवान कृष्णाचे जन्मस्थान असल्याने यमुनेकाठी भगवान श्रीकृष्ण याच्या अनेक लीला झाल्याचा उल्लेख पुराणात सापडतो.
नकाशा :
४) सरस्वती नदी
ऊगम शहर आणि राज्य: अरवली, राजस्थान येथून मूळ/सुरुवात
शेवटचे शहर आणि राज्य : कच्छ गुजरातचे शेवटचे शहर आणि राज्य रण
महत्त्व: उत्तराखंडमधील गढवालमधील हर-की-डून हिमनदीपासून सरस्वतीचा उगम झाला हेच याचे महत्त्व.
नकाशा :
नकाशा :
५) सिंधू नदी
ऊगम शहर आणि राज्य: पश्चिम तिबेटमधील शहर आणि राज्य कैलास पर्वतापासून मूळ/सुरुवात
शेवटचे शहर आणि राज्य : पाकिस्तान, अरबी समुद्र, कराची
महत्त्व : सिंधू नदीच्या खोऱ्यातील संस्कृतीला सर्वात महत्त्वाच्या स्त्रोतांपैकी एक मानले जात असे, कारण सिंधू नदीने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मालाच्या लागवडीसाठी आणि व्यापारासाठी पाणी पुरवले. सिंधू नदी खोऱ्यातील संस्कृती ही भारतीय इतिहासातील सर्वात प्राचीन आणि आदिम संस्कृतींपैकी एक आहे.
नकाशा :
नकाशा :
%201.jpg)
.jpg)
६) अलकनंदा नदी
शहर आणि राज्य बद्रीनाथ, उत्तराखंड येथून मूळ/सुरुवात
शेवटचे शहर आणि राज्य : नंद प्रयाग
महत्त्व: भगवान शिवाच्या केसांच्या बटांमधून अलकनंदा नदीचा उगम झाला असे मानले जाते.
नकाशा :
७) भागिरथी नदी
शहर आणि राज्य : गंगोत्री, उत्तराखंड येथून मूळ/सुरुवात
शेवटचे शहर आणि राज्य : देवप्रयाग, उत्तराखंड
महत्त्व: भागीरथी ही गंगेचा उगम प्रवाह आहे.
नकाशा :
८) गोदावरी नदी
शहर आणि राज्य : त्र्यंबकेश्वर नाशिक महाराष्ट्र
शेवटचे शहर आणि राज्य : नसरापूर आंध्रप्रदेश
महत्त्व: पुष्करम (कुंभमेळा) नावाचा प्रमुख स्नान उत्सव गोदावरी नदीच्या काठावर साजरा केला.
नकाशा :
९) कृष्णा नदी
शहर आणि राज्य : महाबळेश्वर महाराष्ट्र
शेवटचे शहर आणि राज्य : हमसाडदीव आंध्रप्रदेश
महत्त्व : कृष्णा नदीचे खोरे हे भारतातील सर्वाधिक कृषी-आधारित प्रदेशांपैकी एक आहे.
नकाशा :
१०) शरयु नदी (घाघरा, कर्नाली )
शहर आणि राज्य : कुमाऊं उत्तराखंड
शेवटचे शहर आणि राज्य : पंच्येश्र्वर नेपाळ
महत्त्व: प्रभू श्रीरामांनी या पवित्र नदीत जीवंत समाधी घेतली असा पुराणात ऊल्लेख आहे.
नकाशा :
११) कावेरी नदी
शहर आणि राज्य : तळकावेरी कर्नाटक
शेवटचे शहर आणि राज्य: पूमपुहार तामिळनाडू
महत्व : कावेरी नदीचा प्राथमिक उपयोग सिंचनासाठी पाणी, घरगुती वापरासाठी पाणी आणि वीज निर्मितीसाठी आहे.
नकाशा :
१२) मंदाकिनी नदी
शहर आणि राज्य : चोराबडी, केदारनाथ उत्तराखंड
शेवटचे शहर आणि राज्य: देवप्रयाग उत्तराखंड
महत्व : मंदाकिनी हे तीर्थक्षेत्र आणि धार्मिक पर्यटनाचे ठिकाण आहे. ट्रेक्सने तुंगनाथ आणि देवरिया ताल यांसारख्या स्थळांना जोडलेले आहे.
नकाशा :
१३) ब्रह्मपुत्रा नदी
शहर आणि राज्य : चेमायुंगडुंग तिबेट
शेवटचे शहर आणि राज्य: मेघना नदीनावाने ढाका बंगालच्या ऊपसागरात
महत्व : ब्रह्मपुत्रा नदी ही आसामची, तेथील लोकांची आणि संस्कृतीची जीवनरेखा आहे.
नकाशा :
१४) मुळा नदी
शहर आणि राज्य : मुळेश्वर मुळशी महाराष्ट्र
शेवटचे शहर आणि राज्य: भीमाशंकर महाराष्ट्र
महत्व : गणेश चतुर्थीच्या वेळी मूर्तीच्या विसर्जनासाठी याचा वापर पारंपारिकपणे केला जातो.
नकाशा :
१५) तापी नदी
शहर आणि राज्य : मुलताई मध्यप्रदेश
शेवटचे शहर आणि राज्य : सुरत खंबाट आखात
गुजरात
महत्व : पूर्वीच्या काळी सुरत येथील तापी नदीचा उपयोग मालाच्या निर्यातीसाठी प्रमुख बंदरे म्हणून केला जात असे आणि तसेच मुस्लिम यात्रेसाठी हज ते मक्का या महत्त्वाच्या मुक्कामाचे ठिकाण म्हणून वापरले जात असे.
नकाशा :
१६) साबरमती नदी
शहर आणि राज्य : अरवली, राजस्थान
शेवटचे शहर आणि राज्य: खंबाटचे आखात गुजरात
महत्व : १४१२ मध्ये नदीच्या काठावर शहराची स्थापना झाल्यापासून साबरमती नदी अहमदाबादच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे. पाण्याचा एक महत्त्वाचा स्त्रोत असण्यासोबतच सांस्कृतिक आणि मनोरंजक क्रियाकलापांना पार्श्वभूमी दिली. कोरड्या हंगामात नदीचे पात्र हे शेतीचे ठिकाण बनते.
नकाशा :
१७) चेनाब नदी
शहर आणि राज्य : बरेलाचा हियालय स्पिती.
शेवटचे शहर आणि राज्य: पंजाब पाकिस्तान सिंधुनदीत
महत्व : सलाल वीजनिर्मिती प्रकल्प, रामवत जिल्ह्यातील बागलीहार, दुलहस्ती हे प्रकल्प विशेष महत्त्वाचे आहेत. ऋग्वेदात उल्लेखिलेली असिक्नी म्हणजे चिनाब होय. तिच्याकाठी रोगहारक वनस्पती असल्याचा उल्लेख मिळतो. ग्रीक लोक तिला अकेसिनेस म्हणत; तर टॉलेमी यांनी तिचा संदोबल असा उल्लेख केला आहे. संस्कृत वाङ्मयात तिचा चंद्रभागा असा उल्लेख आढळतो. हिमाचल प्रदेशातील लाहूल-स्पीती जिल्ह्यात उगम पावणारे चंद्रा व भागा हे चिनाब नदीचे दोन शीर्षप्रवाह आहेत.
नकाशा :
१८) झेलम नदी
शहर आणि राज्य: वेरिनाग, जम्मू आणि काश्मीर
शेवटचे शहर आणि राज्य : पाकिस्तानातील त्रिम्मूजवळ चिनाब नदीला मिळते
महत्व : झेलम नदीला वैदिक काळातील प्राचीन भारतीय लोक वितस्ता या नावाने ओळखत. झेलम नदीच्या काठी अलेक्झांडरचा सामना पंजाबचा राजा पोरस याच्याशी झाला
झेलम चे काश्मीर खोरे त्यांच्या औषधी गुणधर्मासाठी प्रसिद्ध आहे हे क्षेत्र औषधी आणि सुगंधी वनस्पतीचे भांडार आहे जे औषध आणि सुगंधी उ‌द्योगात वापरले जाते झेलम खोरे हे अनेक सांस्कृतिक आणि भूवैज्ञानिकदृष्ट्या महत्त्त्वपूर्ण स्थळांचे घर आहे ज्यांना प्रचंड वैज्ञानिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व आहे याव्यतिरिक्त, खोऱ्यात अनेक तीर्थक्षेत्रे आहेत ज्यात सुफी तीर्थक्षेत्रे वर्षभर लोक आणि पर्यटक सतत येत असतात.
नकाशा :
शहर आणि राज्य : छत्तीसगड धमतरी
शेवटचे शहर आणि राज्य : ओरीसा पारादीप जगतसिंहपूर, फाल्स पाईन्ट
महत्व : महानदी नदी प्रणाली ही गोदावरी आणि कृष्णा नंतर द्वीपकल्पीय भारतातील तिसरी सर्वात मोठी नदी आहे आणि ओडिशा राज्यातील सर्वात मोठी नदी आहे.
नदीचे पाणलोट क्षेत्र छत्तीसगड, मध्य प्रदेश, झारखंड, महाराष्ट्र, ओडिशापर्यंत पसरलेले आहे.
नकाशा :
शहर आणि राज्य : राक्षसताल तिबेट
शेवटचे शहर आणि राज्य : पंजनाद, पाकिस्तान
महत्व : सतलज नदी ९०० मैलांपेक्षा जास्त लागवडीखालील जमिनीला आधार देते. भाक्रा-नांगल आणि सतलज व्हॅली सारख्या प्रकल्पांद्वारे कृषी समृद्धीमध्ये हे महत्त्वपूर्ण योगदान देते.
नकाशा :
शहर आणि राज्य : माधोतांडा, मेनकोट, फुल्हर झील सरोवर
शेवटचे शहर आणि राज्य : वाराणसी, गाझीपूर
महत्व : नदीचा एकूण विस्तार ~ 960 किमी आहे. गोमती, गोमती किंवा गोमती नदी ही गंगेची उपनदी आहे. ही नदी ऋषी वशिष्ठ यांची कन्या आहे अस म्हणतात आणि एकादशीला गोमतीमध्ये स्नान केल्याने पाप क्षालन होते असा ऊल्लेख आहे.
नकाशा :
२२) चंबळ नदी
शहर आणि राज्य : जाना पर्वत, महू, राजस्थान
शेवटचे शहर आणि राज्य : भारेह, ऊत्तर प्रदेश यमुना नदीस मिळते.
महत्व : चंबळ नदीचा वापर गांधी सागर धरण, राणा प्रताप सागर धरण आणि जवाहर सागर धरण येथे जलविद्युत निर्मितीसाठी आणि कोटा बॅरेजच्या उजव्या मुख्य कालव्याच्या आणि डाव्या मुख्य कालव्याच्या वार्षिक सिंचनासाठी केला जातो.
नकाशा :
No comments:
Post a Comment