लाॅजिक एकवीसाव्या शतकासाठी...

जुनं ते सोनं 

__________________________________________________________________

मराठी महिन्यातले सण का साजरे करायचे?  असे प्रश्न माझ्या लेकाचे बाल निरागस मन सतत विचारत असायचे. त्याला कारण शोधुन सांगताना सवय लागलेली की भारतीय सण उत्सव साजरे करण्यामागे काय शास्त्रीय दृष्टीकोन असेल...  या पिढीला लाॅजिक समजल तरच ती ते मान्य करेल आणि थोड फार आचरणात आणेल. पटल तर करणारी ही पिढी, मग म्हटलं आपल्याला पण हे अस का करतात? च ऊत्तर देता यायला हवं आणि मग ठरवलं जमेल तस सगळ नोंद करत गेले. (काम सुरूच राहील हे, ... दिनदर्शिकेचे काम जोरात सुरु आहेच...)

मराठी महिन्यातले सण आणि त्यामागचे पूर्वजांचे लाॅजिक  दिनदर्शिका २०२३ चा हा एक प्रयत्न माझ्या समाधानासाठी.. दर मराठी महिन्याच्या पहिल्या दिवशी  त्या त्या महिन्याची दिनदर्शिका अपडेट करून पाठववायचा मानस आहे.  सद्ध्या तरी ब्लाॅगवर ठेवेन आणखी माहिती ऊपलब्ध झाली तर पानात भर पडेल हा विचार करून छापिल आवृत्ती केली नाही. 

त्या त्या महिन्याची अशी काही माहिती, लाॅजिक आपल्याला ठाऊक असेल तर ब्लाॅगवरच्या  प्रश्न ऊत्तरात द्या. (मला योग्य वाटल तर) मी ती नोंद करेन. सोबत फोटो असतीलच त्या शिवाय तर मजा नाहीच🤗....

जे जे वाचनात आलं, लहानपणा पासून ऐकत आले, गुगुलवर शोधलं तसं तसं नोंद करत गेले. या कामात माध्यम ठरलेल्या सर्वांचे मनापासून धन्यवाद. मनातील प्रश्न उत्तर शोधात गेले आणि नोंदी वाढत गेल्या. 

काही कारण असेना हेतू हाच कि माझ्या पिढीला आणि पुढच्या पिढीला हिंदू धर्माचे , सणांचे महत्व समजावे. हिंदू  संस्कृतीचे  महत्व समजून घेऊन आत्मसात केले तरच पुढची पिढी उज्वल बनेल आणि हिंदू धर्म अखंड राहील. 

सौ. गौरी अनिरूद्ध पाठक

********

असच काहीसः ....

१) मंगल प्रसंगी आंब्याच्या पानाचच तोरण दारावर लावतात? 

ताज्या हिरव्या आंब्याच्या पानांनी दारावरचे तोरण बनवलं जातं कारण ते कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतात आणि ऑक्सिजन सोडू शकतात. यामुळे आजूबाजूचे वातावरण स्वच्छ आणि ताजे राहण्यास मदत होते.

पान सुकताच, प्रकाशसंश्लेषण कार्य करत नाही. त्याच वेळी, कीटक पानांकडे आकर्षित होतात. त्यामुळे ते अतिशय स्वस्त आणि सुरक्षित कीटकनाशक म्हणून काम करते. बॅक्टेरियाच्या वाढीस प्रतिबंध करणारा पदार्थ आणि जंतुनाशक गुणधर्मांव्यतिरिक्त, आंब्याची पाने मोठ्या धार्मिक मेळावे आणि उत्सवादरम्यान तोरण किंवा बंधनवार म्हणून वापरली जातात, कारण अतिरिक्त कार्बन डायऑक्साइड शोषण्याची त्यांची अद्वितीय क्षमता आहे.

२) रोजची पूजा का महत्त्वाची?

आयुष्यभर, दररोज उपासनेसाठी हा वेळ बाजूला ठेवल्याने भक्ताला नेहमी परमात्म्याचे स्मरण करण्यासाठी आणि शेवटी सर्व गोष्टींमध्ये आणि सभोवतालच्या प्राण्यांमध्ये परमात्मा पाहण्यास मदत होते.

३) मुंज करण गरजेच का व मुंज म्हणजे काय?

 गृह्यसूत्रोक्त कर्माने बाळाला वेदाध्ययनासाठी गुरूजवळ नेले जाते त्याला "उपनयन" असे म्हणतात. या संस्कारानंतर संस्कारित व्यक्ती आपल्या पालकांपासून दूर होऊन स्वतःच्या शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करते. या संस्कारात यज्ञोपवीत (जानवे) धारण करणे हा मुख्य विधी असतो. मुंज म्हणजेच उपनयन म्हणजेच गुरूच्या जवळ जाणे. गुरूजवळ राहुन नियमांनी बांधुन घेऊन एकाग्र चित्ताने अभ्यास करण्यासाठी काही नियम पाळणे गरजेचे असते. या नियमांनी व व्रतांनी स्वतःला बांधुन घेणे तोच व्रतबंध. हिंदू धर्मात ऋषीमुनी शेंडी डोक्यावर ठेवत. आजही लोक ती ठेवतात. मेंदू च्या सर्व नसा शेंडी ठेवलेल्या ठिकाणी येऊन मिळतात. यामुळे मन स्थिर राहून व्यक्तीला राग येत नाही, विचार करण्याची क्षमता वाढते. म्हणुन मुंजीत शेंडी ठेवतात.

४) दारासमोरच तुळस का लावायची?

घरातील तुळशीचे रोप त्या घरातील रहिवाशांच्या मनाला शांती आणि आनंद देऊ शकते. तुम्ही ज्या ठिकाणी लागवड करत आहात ती जागा नीटनेटकी आणि स्वच्छ असल्याची खात्री करा. वनस्पती रोग आणि कोणत्याही प्रकारची नकारात्मक ऊर्जा नष्ट करण्यासाठी आहे आणि अशा प्रकारे, सकारात्मक ऊर्जा वाढवते आणि आपल्याला मानसिक शांती देते. प्रवेश करतानाच व्यकती नकारात्मक भावनेत असली तरी प्रसन्न मनान आत येते. तुळशीच्या रोपाची पूजा करावी. कारण ती पुजली तरच संपुष्टात येणार नाही.   रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी आयुर्वेदात तुळशीचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जातो. कोणत्याही आजारावर पटकन गुणकारी तुळस झपकन दारामोर असली की तत्काळ ऊपयोगी पडते.

५) वडीलधाऱ्यांच्या पाया का पडायचे?

थोरा मोठ्यांच्या  पायाला स्पर्श का करायचा याचे तर भारतीयांचा असा विश्वास आहे की जेव्हा एखादी व्यक्ती नतमस्तक होऊन आपल्या वडिलांच्या  थोरामोठ्यांच्या चरणांना स्पर्श करते तेव्हा त्यांचा अहंकार दडपला जातो कारण हा हावभाव ज्या व्यक्तीच्या पायाला स्पर्श केला जातो त्या व्यक्तीचे वय, अनुभव, कर्तृत्व आणि शहाणपणाचा आदर करतो. त्यानंतर मोठी व्यक्ती त्या व्यक्तीला त्यांच्या हातांनी डोक्यास स्पर्श करून आशीर्वाद देते. तेव्हा सकारातामक स्पंद आपण ग्रहण करतो. हिंदू धर्मात, ज्येष्ठांच्या चरणांना स्पर्श करणे हा आदर व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, त्याला चरणस्पर्ष' / प्रणाम / नमस्कार असेही म्हणतात. हे काय सूचित करते? पायाला स्पर्श केल्याने एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या/तिच्या कुटुंबासाठी मिळालेले किंवा शिकलेले मूल्य (संस्कार) देखील दिसून येते.

६) पिंपळच झाड का लावावी?

पिंपळाचे  झाड लावल्याने दुष्ट आत्मा भूत प्रेत पळून जातात अस पूर्वी सांगितल जायच जेणे करून ती झाडं लावली जावी व वाचावीत. वैज्ञानिक तर्क हा लोकांच्या मनात या झाडाबद्दल आदर वाढावा आणि ते तोडू नयेत म्हणून त्याची पूजा केली जाते. पिपळ हे एकमेव झाड आहे जे रात्री देखील ऑक्सिजन सोडते.

७) कपाळाला कुंकु का लावायच?

स्त्रिया आणि पुरुष त्यांच्या कपाळावर कुंकुम किंवा तिलक लावतात. लाॅजिक हे की  डोळ्यांच्या मधोमध कपाळापर्यंत रक्तवाहिनी जाते. ती पिनीअल ग्र॔थी. कुंकुम किंवा तिलक लावल्याने त्या ठिकाणची उर्जा टिकून राहते. कपाळावर कुंकु लावताना अंगठा किंवा बोटाने दाब आल्यास चेहऱ्याच्या त्वचेला रक्तपुरवठा करणारे स्नायू सक्रिय होतात. यामुळे चेहऱ्याच्या पेशींपर्यंत रक्त चांगले पोहोचते. ते शरीराचे आद्ध्यात्मिक केंद मानले जाते.  हळदीकुंकवाला बोलवण्यामागे पर हाच ऊद्देश असावा.

८) हिंदु संस्कृतीत कान टोचण्याची पद्धत का आहे?

तत्ववेत्त्यांचा असा विश्वास आहे की तसं करण्याने विचार करण्याची शक्ती वाढते. डॉक्टरांचा असा विश्वास आहे की त्या मुळेभाषण सुधारते आणि कानातून मेंदूकडे जाणाऱ्या रक्तवाहिनीचे रक्त परिसंचरण नियंत्रित राहते.

९) जमिनीवर बसुन एकत्रच का जेवले पाहिजे?

भारतीय संस्कृतीनुसार जमिनीवर बसून खाणे ही चांगली गोष्ट आहे. मांडी घालुन बसणे हे एक प्रकारचे योग आसन आहे. या स्थितीत बसल्याने मेंदू शांत राहतो आणि जेवताना मन शांत राहिल्यास पचनक्रिया चांगली होते. या स्थितीत बसताच मेंदूकडून पोटात आपोआप एक सिग्नल जातो, की ते अन्नासाठी तयार झाले पाहिजे. एकत्र जेवल्याने घरातील मंडळींचा एकमेकांशी संवाद होतो, सहवास वाढला की प्रेम वाढतं. तसेच अन्न ऊरत नाही व वाया जात नाही.

१०) दक्षिणेला डोक करूनच का झोपायचे?

जेव्हा आपण आपले डोके उत्तरेकडे ठेवून झोपतो, तेव्हा आपले शरीर पृथ्वीच्या चुंबकीय लहरींच्या अनुषंगाने येते, शरीरातील लोह मेंदूच्या दिशेने वाहू लागते. यामुळे अल्झायमर, पार्किन्सन्स किंवा मेंदूशी संबंधित आजार होण्याचा धोका वाढतो. हे फक्त नाही, रक्तदाबही वाढतो. शारीरिक समतोल साधण्यासाठी, तुम्ही झोपत असताना तुमचे डोके पृथ्वीच्या इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक पुलाच्या अनुषंगाने दक्षिणेकडे निर्देशित केलेले पाहिजे.

११) ऊपवास का करायचे पूर्वीचे लोक?

कोणतीही पूजा किंवा सण असला की लोक उपवास करत. आयुर्वेदानुसार, उपवास केल्याने पचन सुधारते आणि फळे घेतल्याने शरीराचे डिटॉक्सिफिकेशन होते, म्हणजेच त्यातून वाईट घटक बाहेर पडतात. संशोधकांच्या मते, उपवासामुळे कर्करोगाचा धोका कमी होतो. हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधीचे आजार, मधुमेह इत्यादीही लवकर दिसत नाहीत. आजकाल यालाच डाएट म्हणतात.

१२) परमेश्वर सर्वत्र आहे म्हणता मग मूर्ती पुजा का करायची?

हिंदू धर्मात मूर्तीची पूजा केली जाते. पूजा करताना समोर कोणतीही गोष्ट ठेवली नाही तर तुमचे मन वेगवेगळ्या गोष्टींवर भटकते. जर तुमच्या समोर मूर्ती असेल तर तुमचे मन स्थिर होईल आणि तुम्ही एकाग्रतेने योग्य प्रकारे पूजा करू शकाल. परमेश्वरापर्यंत / परमेश्वरी शक्ती पर्यंत पोचण्या साठी देव आहेत.

१३) बांगड्या भरण्याची पद्धत का असेल?

एक बांगडी घालणे / बांगड्या भरणे, भारतीय स्त्रिया हातात बांगड्या घालतात कारण 

 हातात बांगड्या धारण केल्याने त्वचा आणि बांगड्यामध्ये घर्षण होते तेव्हा त्यात एक प्रकारची ऊर्जा निर्माण होते, ही ऊर्जा शरीरातील रक्ताभिसरण नियंत्रित करते. तसेच भरपूर बांगड्या असल्यामुळे ती ऊर्जा बाहेर जाण्याऐवजी शरीरात जाते. देवीला ओटी भरायला गेल की बांगड्या भरत असत त्यामागे पूर्वजांचे स्त्रीच्या शारीरिक स्वास्थ्याचाच विचार सापडतो.

१४) पुजेत  मंगलकार्यात नारळच का वापरतात?

संस्कृतमध्ये ते श्रीफल म्हणून ओळखले जाते ज्याचा अर्थ देवाचे फळ आहे तो नारळ. सर्वात सामान्य. मंदिरातील अर्पण म्हणजे नारळ म्हणुनच तो सर्वात सामान्य माणसाला पण प्रसाद अथवा पुजेसाठी घेण परवडु शकतं हा पण ऊद्देश असावा तसेच लग्न, सण, नवीन वाहन किंवा नवीन घर प्रवेश करणे यांसारख्या प्रसंगी देखील ते अर्पण केले जाते. नारळ हे नशीब आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. नारळालाच ब्रम्हा विष्णु महेशाचे प्रतिक मानल जातं. नारळेस कल्पवृक्ष कारण आतुन गोड व बाहेरून विविध वापरास ऊपयुक्त. 

१५) सणासुदीला तसेच शुभ प्रसंगी देवळात जायच अस का म्हणतात?

देऊळ / मंदिर एक अशी जागा आहे जिथे सकारात्मक ऊर्जा सतत वाहते. मंदिराचे गर्भगृह हे असे स्थान असतं जिथे पृथ्वीच्या चुंबकीय लहरी जास्तीत जास्त असतात आणि तेथून ऊर्जेचा प्रवाह जास्तीत जास्त असतो. अशा परिस्थितीत जर तुम्ही ही ऊर्जा स्वीकारली तर तुमचे शरीर निरोगी राहते. मेंदू शांत राहतो. अशा योग्यतेचीच जागा देवळासाठी संशोधन करून निवडलेली असते.

१६) जानवं का घालायच?

जानवे म्हणजे तीन धागे असलेला धागा. ब्राह्मणांच्या यज्ञात पवित्र धागा धारण करण्याचे निर्देश वेदांमध्ये दिलेले आहेत. त्यात  तीन पदर आहेत, म्हणजे सत्त्व, रज आणि तम. लांब धागा कोठेही न तोडता तिप्पट केला जातो आणि यज्ञउपवीत किंवा जानव बनवण्यासाठी बहु-गाठीने बांधला जातो. तीला ब्रह्मगाठ म्हणतात

ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य यांना 'यज्ञोपवीत संस्कार' म्हणजेच जानवे घालण्याची  परंपरा आहे. जानवं एका विशिष्ट पद्धतीने विशिष्ट सूत्र लिहून तयार केला जातो. जानव्याला पहिल्या तंतूवर ओमकार असतो, दुसरयावर अग्नी असतो, तिसरयावर नवनाग असतो, चौथ्यावर सोम, पाचव्यावर पितर, सहाव्यावर प्रजापती, सातव्यावर वायू आठव्यावर सूर्यनारायण नवव्यावर विश्वदेव त्याचे तिन तंतूंचे पिळ असतात असे एकूण नऊ दौरे असतात

लघवी विसर्जन आणि मलविसर्जनाच्या वेळी दोन ते तीन वेळा गोलाकार कानावर गुंडाळला  जातो. असे मानले जाते की हे धारण केल्याने आरोग्याशी संबंधित अनेक फायदे आहेत आणि त्यामुळे बद्धकोष्ठता, एसीडीटी, पोटाचे आजार, मूत्रमार्गाचे आजार, रक्तदाब, हृदयविकार आणि इतर संसर्गजन्य रोग होत नाहीत. 

हा पवित्र धागा धारण करण्याचा मंत्र आहे. हे तीन पवित्र  सुती धागे हे अध्यात्म, त्याग, आदर्श इत्यादींचे प्रतीक आहेत. डाव्या खांद्यावर जानवं परिधान करणे हे हिंदू धर्माच्या तीन मुख्य कल्पनांचे प्रतिनिधित्व करते, आध्यात्मिक प्रवासावर लक्ष केंद्रित करते. ह्रदयावर पडणारं हे जानवं शरीरास ऊत्तम. शास्त्रोक्त पद्धतीने सिद्ध झालेल्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की जानवे कानावर बांधल्यास स्मरणशक्ती वाढण्यास मदत होते आणि बद्धकोष्ठता टाळण्यास मदत होते आणि पोट रोगमुक्त राहते. हे देखील दर्शवते की जे जानवं परिधान करतात त्यांना ते न घालणार्‍यांना रक्तदाबाशी संबंधित आजार होत नाहीत.

जानवं परिधान करणार्‍याचे शब्द, विचार आणि कृती यांच्या शुद्धता असख्खल मानली जाते. उपनयनम सोहळ्याद्वारे, मुलाला ब्राह्मण संकल्पनेची ओळख करून दिली जाते आणि म्हणून तो मनुस्मृतीच्या नियमांनुसार ब्रह्मचारी जीवन जगण्यास पात्र बनतो. गोष्टी न्याय्य पद्धतीने पाहण्याच्या पवित्र दृष्टीचे प्रतीक जानव्यास मानले जाते.

१७) नवरात्र कोणत पण असो ९ दिवसच का असतं?

हिंदू धर्मात १०८ चे महत्त्व आहे

० हे सर्व गणितीय शक्यतांचे मॅट्रिक्स -+१ इ. किंवा -१ इत्यादी सूर्याचे (शून्य) ग्राफिकल प्रतिनिधित्व आहे. ब्राह्मण किंवा युनिफाइड फील्ड हे सूर्य म्हणून ओळखले जाते.

१ = वैयक्तिक जीव

८ = मृत्यू किंवा नश्वरता दर्शवते.

१+८=९-एक संख्या, ज्याचा कोणत्याही अंकाने गुणाकार केल्यावर आणि बेरीज केल्यावर नेहमी ९ मिळते. हे काळाचे वर्तुळाकार आणि संसाराचे चक्र दर्शवते. म्हणूनच सर्व प्रमुख मंदिर उत्सव ९ दिवस (नवरात्री) शेवटचा दिवस किंवा १० वा दिवस मुक्तिचा सर्वोच्च विजय (विजया दशमी) दिवस असतो.

१८) आपण १०८ वेळा मंत्र का पाठ करतो?

वेगवेगळ्या लोकांद्वारे आणि परंपरांद्वारे भिन्न संख्यांना भिन्न महत्त्व दिले जाते आणि म्हणून मी या प्रश्नाचे एकमेव आणि अंतिम उत्तर असल्याचा दावा करणार नाही. तथापि, भारतातील ऋषीमुनींनी आणि धर्मग्रंथांनी १०८ या संख्येच्या महत्त्वासाठी आणि मंत्रांचे किमान १०८ वेळा किंवा या संख्येच्या गुणाकार का पाठ केले जातात यापैकी एक स्पष्टीकरण मी तुमच्याबरोबर सामायिक करू शकतो. वैदिक परंपरेत सृष्टीमध्ये उपस्थित असलेल्या कंपने आणि शक्तींवर प्रभाव टाकण्याचे साधन म्हणून मंत्रांना खूप महत्त्व दिले जाते. मंत्र हे ध्वनी स्पंदने आहेत आणि आधुनिक विज्ञान आता आपल्याला (क्वांटम फिजिक्स) शिकवते म्हणून ही संपूर्ण सृष्टी वेगवेगळ्या फ्रिक्वेन्सीमध्ये कंपन करणाऱ्या ऊर्जेपासून बनलेली आहे. घन पदार्थ असे काहीही नाही, कारण अगदी अणू आणि प्रोटॉन्स, इलेक्ट्रॉन्ग्स इत्यादि सुद्धा स्पेस आणि उर्जेपेक्षा जास्त काही नसतात जे कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे कंपन करत असतात.

 प्राचीन वैदिक परंपरेत त्यांनी वेगवेगळ्या प्रकारच्या स्पंदनांचे वर्गीकरण केले ज्याचा आपल्यावर आणि आपल्या पर्यावरणावर विशिष्ट प्रभाव पडतो देवता किंवा देव/देवदूत - म्हणूनच असे म्हटले गेले की देवतांचा मंत्र शरीरा आहे, म्हणजे त्यांचे शरीर (शरीर) बनलेले आहे. कंपनांचे (मंत्र). वैदिक विज्ञान देखील आपल्याला शिकवते की वेगवेगळ्या ग्रहांचा आपल्यावर आणि आपल्या पर्यावरणावर काही प्रभाव पडतो. उदाहरणार्थ, चंद्र. आपल्या शरीरावर आणि मनावर, तसेच पाण्यावर थेट प्रभाव पडतो (तो चंद्र आहे जो महासागरांना ओहोटी आणि भरतीस कारणीभूत ठरतो). चंद्राचाही आपल्या मनावर परिणाम होत असल्याने, जे मानसिकदृष्ट्या अस्थिर असतात त्यांना पौर्णिमेच्या वेळी अधिक प्रभावित होतात आणि त्यांना वेडे (लुना मून) म्हणतात. त्याच प्रकारे, इतर ग्रहांचा देखील आपल्या शरीराच्या काही भागांवर, आपल्या मनावर आणि आपल्या वातावरणावर विशिष्ट प्रभाव पडतो. 

काही स्पंदने संतुलित करण्यासाठी किंवा वाढविण्यासाठी मंत्रांचा जप केला जाऊ शकतो, ग्रहांच्या या प्रभावांमुळे होणारे कोणतेही नकारात्मक प्रभाव संतुलित करण्यासाठी किंवा सुसंवाद साधण्याचा एक प्रभावी मार्ग मानला जातो, तसेच यामुळे होऊ शकणारे कोणतेही सकारात्मक प्रभाव वाढवण्याचा मार्ग मानला जातो. आणि ९ ग्रहांच्या (नवग्रह) प्रणालीवर आधारित १२ नक्षत्रांमध्ये फिरत असताना, यामुळे आपल्याला ९ x १२ = १०८ भिन्न ग्रहांची स्थिती किंवा प्रभाव/प्रभाव मिळतो ज्यांना एकसंध किंवा शांत करणे आवश्यक आहे. या कारणास्तव किमान १०८ वेळा मंत्रांचा जप करावा असे सांगण्यात आले.

१९) औक्षण करण्याचे महत्त्व काय ?

औक्षण करतांना तबकातील दिव्याच्या साहाय्याने प्रक्षेपित होणार्‍या किंवा ग्रहण केल्या जाणार्‍या लहरींचे, औक्षण करवून घेणार्‍या जिवाच्या देहाभोवती गतीमान संरक्षक-कवच निर्माण होते. अंगठी आणि सुपारी हे प्रत्यक्ष कार्य करणार्‍या शिवाचे (पुरुषतत्त्वाचे) प्रतीक म्हणून आपल्या उजव्या बाजूला ठेवावे. अक्षता या सर्वसमावेशक असल्याने त्यांना मध्यभागी, म्हणजेच तबकाच्या केंद्रबिंदूच्या ठिकाणी स्थान द्यावे. पूजेच्या तबकातील घटकांची मांडणी ही पूजेच्या वेळी ते ते तत्त्व आकृष्ट करून पूजास्थळ शुद्ध करण्याच्या उद्देशाने व्यापक भावाच्या स्तरावर दिलेली आहे. यात तबकामध्ये समाविष्ट घटक हे रंग आणि गंध कण यांच्याशी संबंधित असल्याने या सर्वांमध्ये शक्तीवर्धक कार्यकारी रजोगुणी सगुणत्व त्यातल्या त्यात हळद-कुंकू यांच्याकडे संक्रमित झाल्याने त्यांना जिवाच्या उजव्या बाजूला स्थान दिले आहे, तर कनिष्ठ स्तरावरील औक्षणाच्या तबकात सुपारी आणि अंगठी या घटकांचा समावेश झाल्याने ते ते कार्यत्व हळद-कुंकू या घटकांपेक्षा कनिष्ठ स्तरावर कार्य करणार्‍या रजोगुणाकडे संक्रमित झाल्याने हळद-कुंकू जिवाच्या डाव्या बाजूला सरकवून अंगठी अन् सुपारी या प्राबल्याने कार्यरत असणार्‍या रजोगुणी घटकांना जिवाच्या उजव्या बाजूला स्थान दिले आहे. त्या त्या विधीतील कार्यरत रजोगुणी उद्देशाप्रमाणे तो तो घटक जिवाच्या उजव्या किंवा डाव्या बाजूला दर्शवला आहे. औक्षण करतांना वातावरणात अधिक प्रमाणात सात्त्विकता निर्माण झालेली असते. सात्त्विक वातावरणामुळे जागृत झालेली आत्मशक्ती दीर्घकाळ टिकून राहण्यासाठी ब्रह्मरंध्रावर पवित्र आवरण घालायचे असते; म्हणून औक्षण करतांना टोपी किंवा वस्त्र डोक्यावर परिधान करावे.

२०) देवीची ओटी भरण्याचे महत्त्व काय ?

नारळाच्या शेंडीकडे देवीचे तत्त्व आकृष्ट होते. हे तत्त्व नारळाद्वारे खण आणि साडी यांमध्ये संक्रमित होण्यास साहाय्य होते. तसेच नारळाच्या शेंडीतून प्रक्षेपित होणार्‍या लहरींमुळे जिवाच्या शरिराभोवती संरक्षक-कवच निर्माण होते.

वस्त्रातून पृथ्वीतत्त्वाच्या साहाय्याने सात्त्विक लहरी प्रक्षेपित होतात. या लहरी नारळातील पाण्यात असलेल्या आपतत्त्वाच्या साहाय्याने प्रक्षेपित होणार्‍या लहरींमुळे गतीमान होऊन कार्यरत होतात. त्यामुळे पूजा करणार्‍याच्या देहाभोवती त्या लहरींचे संरक्षक-कवच निर्माण होण्यास साहाय्य होते. तसेच साडी आणि खण यांमध्ये आलेल्या देवीतत्त्वाच्या सात्त्विक लहरींमुळे आपला प्राणदेह आणि प्राणमयकोश यांची शुद्धी होण्यास साहाय्य होते. हाताची ओंजळ छातीसमोर येईल, अशा पद्धतीने उभे राहिल्याने होणार्‍या मुद्रेमुळे शरिरातील चंद्रनाडी कार्यरत होण्यास साहाय्य होते, तसेच मनोमयकोशातील सत्त्वकणांचे प्रमाण वाढण्यास साहाय्य झाल्याने मन शांत होते. या मुद्रेमुळे पूजक देवतेसमोर जास्तीतजास्त नम्र होतो. देवतेकडून येणार्‍या सात्त्विक लहरी हाताच्या बोटांतून पूजा करणार्‍याच्या शरिरात संक्रमित होण्यास साहाय्य झाल्याने शरिरातील अनाहतचक्र कार्यरत होऊन पूजा करणार्‍याचा देवीप्रती भाव जागृत होतो. यामुळे त्याच्या स्थूल आणि सूक्ष्म या देहांची शुद्धी होण्यास साहाय्य होते. जेवढा देवीप्रती भाव जास्त, तेवढी पूजाविधीतून मिळालेली सात्त्विकता जास्त काळ टिकते. तांदूळ हे सर्वसमावेशक असल्याने चैतन्याचे ग्रहण आणि प्रक्षेपण करण्यात अग्रेसर असतात. त्यामुळे तांदळाचा समावेश ओटीत प्राधान्याने केला जातो.’ देवीला अर्पण केल्या जाणार्‍या खणाचा आकार त्रिकोणी का असतो ‘त्रिकोणी आकार हा ब्रह्मा-विष्णु-महेश यांपैकी ब्रह्माच्या इच्छाशक्‍तीशी निगडित आहे. ब्रह्मांडातील इच्छालहरींचे भ्रमणही उजवीकडून डावीकडे त्रिकोणी आकारात संक्रमित होत असते. देवीला त्रिकोणी आकारातील खण अर्पण करणे, म्हणजे ‘आपली आध्यात्मिक उन्नती व्हावी’, यासाठी आदिशक्‍ती श्री दुर्गादेवीची इच्छाशक्‍ती प्रबळ करून तिची कृपादृष्टी संपादन करणे होय.

२१) गौरीहार का पुजायचा?

शिव पार्वती यांच्याकडे आपण सुखी दांपत्य जीवनाचा आदर्श म्हणून पाहतो. विवाहप्रसंगी नववधू लग्नाला उभी राहण्यापूर्वी 'गौरीहार' पूजते. त्यामुळे तो आदर्श नवविवाहितांसमोर यावा, त्यांच्या मनावर सहजीवनाचे सुसंस्कार व्हावे, यासाठी हे व्रतानुषंगाने योजलं असेल.

२२) पूजेमध्ये विड्याच पानाचे महत्त्व

पूजेसाठी विड्याची पान वापरतात कारण हिंदूंचा असा विश्वास आहे की  विड्याच्या पानात विविध देवता वास करतात. विड्याची पाने कोणत्याही नात्यातील समृद्धी आणि नवीन सुरुवात दर्शवतात. विड्याची पान ताजेपणा आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. अमृत पूजेमध्ये याचा वापर केला जातो याचे मुख्य कारण हेच आहे.  अशा प्रकारे: पानाच्या वरच्या भागात इंद्र आणि शुक्र असतात देवी सरस्वती मधल्या भागात देवी महालक्ष्मी वास करतात खालच्या टोकाला ज्येष्ठा लक्ष्मी वास करतात जे सुपारीच्या पानांना देठाशी जोडतात त्या भागात भगवान विष्णू पानाच्या आत वास करतात. आणि पानाच्या बाहेर कामदेव वास करतात, पार्वती आणि मांगल्या देवी डाव्या बाजूला राहतात पृथ्वी माता किंवा भूमिदेवी उजव्या बाजूला पानभर भगवान सूर्यनारायण आहेत. कामदेव - प्रेमाची देवता - पानाच्या बाहेरील भागावर वास करते. काही ठिकाणी लोक कलशाच्या भांड्याचे तोंड सुशोभित करण्यासाठी विड्याची पाने देखील वापरतात हिंदू विधींमधील सर्वात महत्वाची पूजा सामग्री म्हणजे विड्याची पाने, विशेषतः दक्षिण भारतीय पूजांमध्ये. भारतातील प्रादेशिक भाषांमध्ये याला पान, नागवे, वेट्टा किंवा वेट्टीला असे म्हणतात. विड्याच्या ज्या पानांना छिद्रे असतात, वाळलेली असतात आणि मधूनच फाटलेली असतात ती पूजेसाठी वापरली जात नाहीत.  शिवाय, विड्याच्या पानामध्ये समृद्ध हर्बल गुणधर्म आहेत. हे स्फूर्तिदायक आणि उत्साहवर्धक आहे, जंतू आणि जीवाणूंचा नाश करणारा आणि सर्दी दूर करणारा आहे. पान खाण्यापूर्वी देठ कापून कडा छाटून घ्याव्या लागतात आणि शिरा खरवडून घ्याव्या लागतात कारण त्यामुळे मेंदूला इजा होऊ शकते.

२३) नवरात्रीचा उपवास का?

आपल्या घरात, संस्कृतीत आणि दैनंदिन व्यवहारात स्त्रीलिंगी जाणीवपूर्वक आणणे खूप महत्त्वाचे आहे. भारतीय संस्कृतीने प्रक्रिया, विधी आणि इतर अनेक उपकरणांची संपूर्ण शृंखला तयार केली जेणेकरून तुम्ही यातून योग्य प्रकारे जा. नवरात्री आहे याची तुम्हाला जाणीव नसेल, म्हणून त्यांनी तुम्हाला या नऊ दिवसांत उपवास करण्यास सांगितले. जेंव्हा पोटात अन्न असते तेंव्हा कोणता दिवस आहे हे तुम्ही विसरता, पण जर तुम्ही उपवास करत असाल तर तुम्हाला तो दिवस कोणता आहे याची जाणीव असेल. नवव्या दिवशी येईपर्यंत तुम्ही अचेतन व्हाल! म्हणून, तुम्हाला खूप जागरूक करण्यासाठी आणि शरीरात एक विशिष्ट पातळी शुद्ध करण्यासाठी, तुम्ही उपवास केला पाहिजे.

२४) आंघोळ करूनच पुजा का करतात?

पूजेपूर्वी स्नान करण्याची परंपरा आहे कारण ती आपल्या शरीराशी संबंधित आहे. जेव्हा आपण रात्री झोपतो तेव्हा आपल्या सभोवतालची नकारात्मकता आपल्याला घेरते. पूजेदरम्यान हे नकारात्मक प्रभाव दूर करण्यासाठी आपण सकाळी स्नान करतो, याशिवाय आतील चैतन्य जागृत व्हावे म्हणून पूजेपूर्वी स्नानही केले जाते. पूजेपूर्वी आंघोळ केल्याने मेंदूची प्रणाली उघडते. मन चैतन्य येते.  असे मानले जाते की हे केवळ स्वच्छतेबद्दल नाही तर पूजेपूर्वी स्नान करण्याचे इतर पैलू देखील आहेत.

स्नानानंतर पूजा करताना ही जाणीव आपल्याला अध्यात्माकडे प्रवृत्त करते.आळसामुळे आपले लक्ष पूजेपासून विचलित होऊ नये म्हणून पूजेपूर्वी आंघोळ केली जाते.

सकाळी शरीर आळस आणि अस्वच्छतेने भरलेले असते. शरीरात ऊर्जा नसते. अशा परिस्थितीत हा आळस आणि अस्वच्छता दूर करण्याचा एकमेव उपाय म्हणजे स्नान.

जागृत चेतनेने मंत्राचा जप केल्यानेश मंत्राचा प्रभाव अधिक खोलवर जातो. मंत्राचा मन, मेंदू आणि सभोवतालच्या ऊर्जेवर परिणाम होतो. त्यामुळे मन शांत होते, एकाग्रता वाढते आणि सकारात्मकता जाणवते.

यामुळेच पूजेपूर्वी अन्न खाण्यास मनाई आहे. जेणेकरून शरीरात आळस येणार नाही, नकारात्मकता घेरणार नाही आणि मन उपासनेत एकाग्र होऊ शकेल.

२५) पुजेची काही तयारी आंघोळी आधी व काही नंतर चालते अस का?

खर तर पुजा करतानाची भावना महत्वाची परंतु काही सामान / वस्तु आंघोळीआधी जमा केल्या जातात. ऊदा. पाट, ताट, पळी भांडे, ताम्हन, फुलं, नाणी, सुपारी, गंध अक्षत, सत्यनारायण पुजा असेल तर चौरंगाचे खुंट, दाराला तोरण, आसनं इत्यादी. पुर्वी ही कोरडी तयारी म्हणायचे जी करण्या आधी जागा स्वच्छ करणे रांगोळी काढणे तसेच पुजा करताना ऊठाव  न लागणारी तयारी करून स्नान आटोपुन मग तेल तुप पंचामृत पानं फुल सावरणं प्रसाद करण ही ताजी तयारी म्हणत.

खाद्य पदार्थ प्रसाद पंचामृत सुचीर्भूत होऊन केल की त्यात सकारात्मक आनंदी स्पंद मिळतात. तसच ते आधी ठेवले तर हलण सांडण किंवा काही पडण टाळाव म्हणुन असावेत. तेलाचा दिवा तुपाचा दिवा आधी करायच म्हणजे वाती मुरतात व दिवा  जास्त छान प्रज्वलित होतो असा हेतु असावा.

आताच्या पिढीला सांगायच तर कोरडया तयारीच वर्गीकरण घराघरात बदललेत आढळतं. आपण आपली सोय पाहायची.पूर्वी घरातील बायका तयारी करून देत मग घरचा पुरुष पुजा करायचा. पुरूषांना ईतकी तयारी करण जमण शक्य नसेल , तेव्हा पद्धतच नव्हती म्हणा.

माझ्या मते तयारीचे दोन भाग यामुळे च पडले असावेत.

२६) आता फुल पारोशान तोडतात मग ती न धुता वाहायची चालतात ?

 फुले स्वतःमध्ये पवित्र आणि शुद्ध असतात आणि त्यांना कोणत्याही प्रकारच्या शुद्धतेची आवश्यकता नसते. ती आधी तोडायची कारण हे काम सूर्योदय समयी अथवा आधी असते ती वेळ झाडं जागी असण्याची वेळ. तेव्हा ती टवटवीत असतात. कोणत्याही सजीवास  जीव असतो त्याला सोईच असताना काम करण योग्य. तसच आंघोळी नंतर मातीत जाण होण टाळलं असावं. वनस्पती विश्व सतत आहुती देतच असत परंतु मानवान योग्य प्रकारे ते घेतलं असावं ईतकच. 

परत हेच की भावना महत्वाची कारण ऊद्याची पुजा असते तेव्हा आफण आदल्या दिवशी फुल पान आणुन ठेवतोच की. 

झाडे विश्रांती घेतात आणि टवटवीत होतात, ज्यामुळे त्यांच्या नैसर्गिक चक्राचा आदर करणे महत्त्वाचे होते. या मार्गदर्शक तत्त्वाचे पालन करून, आम्ही सर्व सजीवांच्या परस्परसंबंधांना मान्यता देतो आणि त्यांच्याशी सुसंवाद साधतो. संध्याकाळी झाडांना हलवु नये फुलं तोडु नये यात हेच लाॅजिक असावं की ती तेव्हा ती झोपलेली असतात. पुजेला सडा पडलेली फुल वापरत नाही त यात हेच कारण असावं.

फुलं ही परमेश्वराची सर्वात सुंदर निर्मिती आहेत. फुलांचा सुगंध पूजेच्या ठिकाणी सकारात्मक आणि सौंदर्यपूर्ण वातावरण देतो आणि सकारात्मक ऊर्जा आकर्षित करण्यास आणि पूजेसाठी एक आदर्श वातावरण तयार करण्यात मदत करतो.

काहीजण तोडलेली फुलं वाहण्यापूर्वी पाणी शिंपडत कारण असे असावे की फुले अर्पण करण्यापूर्वी ती ताजेतवानी वाटावी तसेच , फुले कीटक किंवा जंतुंपासून मुक्त आहेत याची खात्री केली जात असावी.फुलं त्याच्या  शुद्ध स्वरूपात सादर केली जावीत हा निखळ निर्मळ हेतु असावा.

पूर्वजांच्या प्रत्येक कृतीत रहस्य लपलेल आहे आपण समजण्यास कमी पडतो.

पूजेसाठी फुले घेणे ही केवळ धार्मिक प्रथा नाही तर भक्ती आणि शरणागतीची गहन क्रिया आहे. या मार्गदर्शक तत्त्वांचे प्रामाणिकपणाने आणि आदराने पालन केल्याने, तुम्ही पूजेचे पावित्र्य वाढवू शकता आणि परमात्म्याशी सखोल संबंध प्रस्थापित करू शकता. तुमच्या फुलांचे अर्पण प्रेम, पवित्रता, आणि आध्यात्मिक महत्त्वाने मनापासून ओतले जाऊन, तुमचा आध्यात्मिक प्रवास समृद्ध व्हावा हाच हेतु फुल वाहण्यात असावा.

२७) भारद्वाज पक्षी दिसला की शुभ का मानतात?

भारद्वाज पक्ष्यास भगवान श्रीकृष्णाचा पुनर्जन्म मानतात म्हणुन तो दिसला की श्रद्धेने नतमस्तक होण्याची प्रथा आहे.

कृष्ण आणि त्याचा बालमित्र सुदामा गोष्टीत या सुदाम्याला द्वारकेच्या वाटेवर असताना भारद्वाज आडवा गेला होता असा महाभारतात उल्लेख आहे. कृष्ण भेटीनंतर सुदाम्याचं आयुष्य कसं बदललं हे ठाऊकच आहे. सुदाम्याच्या त्या मळक्या पिशवीमधले मूठभर पोहे कृष्ण खातो तेव्हा  सुदाम्याचं घर संपत्तीने भरुन गेलेलं म्हणुन अगदी पार त्या काळापासून सकाळी भारद्वाज दिसणं हे शुभ मानलं गेलं असावं. भारद्वाज दर्शन झालं की श्रीकृष्ण दर्शन घडते ऊर्फ शुभ घडते. असा अर्थ लाऊ शकतो.

आता त्यात लाॅजिक अस की तो तो छोटेमोठे किडे, अळ्या, सापसुरळ्या, छोटे बेडूक, सरडे, पाली, इ. मोठ्या आवडीने खातो. क्वचित कधी मोठे साप पकडून खातानाही तो दिसलेला आहे. त्याच्या दोन इंची नख्या सरळधोप आणि अत्यंत तीक्ष्ण असतात. अवतीभवती भारद्वाज दिसला की आपण निर्धोक व्हावं. सापाचं, विंचूकाट्याचं भय त्याच्या हद्दीत तरी नक्कीच नसतं. सरपटणारा तमाम प्राणीवर्ग त्याला जाम घाबरतो.

आता त्याकाळी जे पटणार होत ते समाजमानसात पटवलं परंतु श्रद्धा ठेवायला काय हरकत आहे.

आपण भारद्वाज दिसला की मनानं आनंदतो ते त्याच राजस रूप बघुन आणि ते शुभ असतं म्हणून मग जर आपण असा विचार केला तर तो विचार भावना निर्माण करते आणि मग आपलैतल्या पेशी कार्य करतात. जसा विचार तशी भावना तशीच क्रिया या सुत्रानुसार आपोआपच आपला दिवस शुभ जातो. आहे का नाही गंमत.

२८) पंढरीच्या वारीत डोक्यावर तुळस का घेतात?

पंढरीनाथ हे विष्णुचच रूप आहे. तुळस ही वृंदा आहे म्हणजे लक्ष्मीचच रूप की. संताघरी माऊली असेल तर तुळस हवीच. जेव्हा लोहदंड तीर्थाची पंढरी निर्माण केली तेव्हा कलीचा जोर वाढत होता परंतु भगवान विष्णूच्या विठ्ठल अवतारासमोर त्याच काही चालत नव्हतं. नामाच महत्व परमेश्वर जगतात पटवत होते. तरी सत्यभामेला कलीची बाधा झाली ती ऊतरवण्यासाठी भगवंतांनी युक्ति केली माऊली भक्तांच रिंगण केलं आणि आळीपाळीन तुळशीवृंदावन शेजारच्याकडे डोक्यावर जाईल अस बघितलं. ज्या क्षणी सत्यभामेन रिंगण घालताना तुळशीवृंदावन डोक्यावर घेतल त्क्षणी कलीप्रभाव नष्ट झाला ही तुळशीची ऊर्फ वृंदेची ऊर्फ लक्ष्मीची किमया होती. वृंदाच पतिव्रता असणं काय करू शकतं हेतर सर्वजण जाणतात मग कलीची काय कथा. तुळशीवृंदावन वारीत किंवा रिंगण घालत डोक्यावर घेतला तर कलीचा प्रभाव नष्ट होईल असा ऊल्लेख आढळतो.

तुळशीबाबत आताच्या पिढीला काय लाॅजिक सांगगयच तर हे‌ की  वारीच्याबाबत बोलायचं झालं तर लाखो वारकरी रोज पंढरपूरच्या दिशेने मार्गक्रमण करत असतात. अशात लाखो श्वासोच्छवास दर सेकंदाला होत असतात. यात उच्छवासाने हवेतली ऑक्सिजनची पातळी कमी होते. मग हीच ऑक्सिजनची पातळी संतुलीत राखली जाते ती या तुळशीने. डोक्यावरच्या तुळशीने आसपासच्या २० ते २५ फुटांपर्यंतच्या हवेत ऑक्सिजनची योग्य मात्रा राखण्यास तुळस मदत करते असं सांगितलं जातं. म्हणजे भगवंतांनीच किती छान परंपरा लावछन दिली आहे अस म्हणायला हरकत नाही. "माऊली माऊली, तू संतांची सावली, दारी तुळस लावावी"

२९)  सोडमुंज का करायची असते?

ब्रह्मचर्यव्रत धारण केलेल्या विद्यार्थ्याने गुरुगृहातून स्वगृही परत येणे, यास ‘समावर्तन’ किंवा ‘सोडमुंज’, असे म्हणतात. समावर्तन हा हिंदू धर्मातील सोळा संस्कारांपैकी चौदावा संस्कार आहे. गुरुकुलातून अभ्यास संपवून परत स्वतःच्या घरी परत येण्यापूर्वी गुरू सर्व शिष्यांचा समावर्तन संस्कार करीत असत.  मुलगा गृहस्थाश्रमात परत येणार असल्याने गृहस्थाप्रमाणे रहाणे त्याला या विधीद्वारे शिकविले जाते. शिक्षण संपल्याची अंतिम अधिकृत परवानगी म्हणूनही या संस्काराकडे पाहिले जायचे. या समयी गुरू आपल्या शिष्याला गृहस्थ आश्रम संबंधात श्रुतिसंमत आदर्शपूर्ण उपदेश करत असत गृहस्थाश्रम प्रवेश करण्यासाठी प्रेरित करतात.

सोडमुंज केली कि मगच लग्न करतात. मुंज ते सोडमुंज १२ वर्षाचा कालावधी असतो. जबाबदारीची जाणीव करून देतो सोडमुंज संस्कार. आजकाल मुंज खूप आवडीनं केली जाते त्यातच दुसऱ्या दिवशी सोडमुंज उरकतात. तसे करू नये. सोडमुंज योग्य वयातच करावी. लहानपणी मुंज केली असते परंतु लग्नाच्या वयात मुले परदेशी असतात. त्यांना सोडमुंज संस्कार महत्व समजावून सांगितले पाहिजे तर ते नक्कीच करतील.

मुंज करताना होम हवनात इंद्र आणि ऋषी  तत्वांची पूजा होते ती तत्व त्या वयास योग्य, तसेच लग्नाला आलेल्या मुलाच्या सोडमुंजीत केलेल्या हवनात त्या वयास अनुरूप तत्वांची म्हणजे विश्वकर्मा आणि प्रजापतीची पूजा होते. विश्वकर्मा हा पृथ्वीचा निर्मितीकर्ता तसेच पालन पोषण करणारा तो प्रजापती, पुढे गृहस्थाश्रमात युवकाला हेच काम करायचे असते. उर्जारूपी ताकद मिळावी यांचे आशीर्वाद लाभावे हा हेतू. बटु पासून स्नातक असे रूपांतर आहे. लहानपणीच बागडणाऱ्या मनाच्या बालकास येणाऱ्या जबाबदारीची जाणीव हा पूर्वजांचा हेतू या सोडमुंजी संस्कारात असावा. 

३०) मासिक पाळीत महिलांनी पुजा का करू नये ?

मासिक पाळी हे पुनरुत्पादक आरोग्याचा नैसर्गिक आणि आवश्यक भाग आहे. मासिक पाळीच्या काळात महिलांच्या शरीरातील विविध हार्मोनल बदलांमुळे खूप वेदना आणि थकवा जाणवु शकतो. अशा स्थितीत स्त्रीला जास्त वेळ बसून मंत्र किंवा विधी करणे शक्य नव्हते.त्यामुळेच कदाचित या काळात पुजा करण्यास मनाई केली जायची.

देऊळ हे असे ठिकाण आहे जे सकारात्मक उर्जेने भरलेले असते आणि जेव्हा मासिक पाळीच्या काळातली महिला प्रवेश करते तेव्हा ते ऊर्जा प्रवाहामध्ये असंतुलन निर्माण करते. देवळाच्या प्राणाचा परिणाम सुक्ष्म शरीरावर होतो. मासिक पाळीच्या वेळी स्त्रीची उर्जा खालच्या दिशेने जाते, तर देवळात उर्जा वर जाते.

सनातन धर्म मासिक पाळी आणि मासिक पाळी स्त्रियांना गलिच्छ, अस्वच्छ, अशुद्ध मानत नाही.

जे लोक असे करतात  त्यांना सनातन धर्म अजिबात समजलेला नाही. अशा स्त्रीयांना कुत्सित वागणुक देऊ नये. 

 'पंच-वायु' किंवा मानवी शरीरातील ५ आवश्यक तत्वे असलेल्या या आयुर्वेदिक संकल्पनांची माहिती असणे गरजेच आहे.

१) प्राण: छाती व डोके : हृदयाचे ठोके आणि श्वास. प्राण श्वासाद्वारे शरीरात प्रवेश करतो आणि रक्ताभिसरण प्रणालीद्वारे प्रत्येक पेशीमध्ये पाठविला जातो.

२) उदान: गळा : बोलणे, गाणे, हसणे आणि रडणे याप्रमाणे स्वरयंत्राद्वारे ध्वनी निर्मिती. तसेच ते अस्तित्वाच्या हेतूशी संबंधित स्वरध्वनी निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या जागरूक उर्जेचे प्रतिनिधित्व करते. म्हणून उदानावरील संयम उच्च केंद्रांना शरीरावर संपूर्ण नियंत्रण देते.

३) समान: नाभि :अन्नाचे पचन आणि पेशी चयापचय (म्हणजे नवीन पेशींची दुरुस्ती आणि निर्मिती आणि वाढ). समानमध्ये शरीरातील उष्णता नियंत्रित करणाऱ्या प्रक्रियांचाही समावेश होतो.

४) व्यान: संपूर्ण शरीर : ऊर्जा जी सर्वत्र पसरते

शरीर (म्हणजे अभिसरण). शरीराचा विस्तार आणि आकुंचन प्रक्रिया, उदा. ऐच्छिक स्नायू प्रणाली.

५) अपान: गुदद्वार ओटीपोट:  फुफ्फुस आणि उत्सर्जन प्रणालीद्वारे शरीरातून टाकाऊ पदार्थांचे उच्चाटन.

यातील शेवटचे - अपान वायु - जेव्हा स्त्रीला मासिक पाळी येते तेव्हा सर्वात प्रमुख असते. म्हणजेच खालचा वायु सर्वात सक्रिय असतो. 

मन आणि चेतना या ५ वायुंशी  कमी-अधिक सुसंगत असल्याने  मासिक पाळीत, अपान वायु मनावर सर्वात जास्त प्रबळ असतो आणि चेतना अक्षरशः खाली  खाली खेचली जाते, म्हणजे बाहेर पडणे. देवळे धार्मिक स्थळे आणि प्रथा यांचा मूळ उद्देश चैतन्य किंवा मनाला आत्म्याकडे किंवा भौतिकतेपासून दूर करणे हा आहे. अशा ठिकाणी ऊर्जेचा जोरदार संचित नमुना असतो.

त्यामुळे साहजिकच आणि स्वाभाविकपणे - मासिक पाळीच्या काळात स्त्रीला अशा ठिकाणी राहायचे असते किंवा अध्यात्मिक कार्यात गुंतायचे असते पण परिणामी मनावर प्रचंड ताण पडतो - त्यामुळे ५ वायुंवर  विशेषत: अपानावर - त्यामुळे नियमित जैविक क्रियाकलापांमध्ये मोठ्या प्रमाणात अडथळा येतो. 

मन आणि मनाचा कल यामुळे वायुच असंतुलन देखील होते आणि त्यांच्या नैसर्गिक सुसंवादात अडथळा येतो ज्यामुळे जैविक संतुलन बिघडते. प्राचीन काळी स्त्रियांना मासिक पाळीच्या वेळी स्वयंपाक करण्याची परवानगीही याच कारणास्तव नव्हती - अग्नी ही उर्जेचा जोरदार ऊर्ध्वगामी नमुना होता. शारीरिक ऊर्जेच्या पातळीवर एक चक्र कार्यान्वित होत असते, याकाळात तीचे लक्ष धार्मिक कार्यात लागणार नाही यासाठी तीला आराम शांतता गरजेची होती ती दिली गेली परंतु ही पद्धत पाळताना विटाळ भावना का आली असेल हे मात्र शोधतेय मी.

(आता कालानुरूप कस कराव हा विचार करण्याचा आपापला भाग झाला. शास्त्रीय कारण मात्र विचार करण्यासारखे आहे.)

३१) हिंदु धर्मात विवाह का असतात?

"विवाह" हे एक पुरुष व स्त्री अश्या दोन व्यक्तीमधील सामाजिक बंधन आहे. हिंदू धर्मीयांत हा संस्कार आहे, तर अन्य धर्मीयांत हा कायदेशीर करार असतो. विवाह हा संतती किवा वंश पुढे नेण्यासाठीचा सामाजिक मार्ग आहे. विवाह संस्था ही संस्कृतीस आणि उपसंस्कृतीस अनुसरून विविध पद्धतीनी पतिपत्नीमधले जवळकीचे आणि लैंगिक नाते मान्य करते. विवाहामुळे दोन व्यक्तीच नव्हे तर दोन कुटुंबे आणि त्यांचे नातेवाईक नात्याने जोडले जातात या नात्यास लग्नगाठ म्हणतात लग्न हे पवित्र बंधन आहे.

विविध विधीचा तसेच संबंधित सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रथांचा समुच्च्य म्हणजे विवाहसंस्था होय विवाहसंस्थेचे उद्दिष्ट मानवी समाजातील प्रजनन प्रक्रियेवर नियंत्रण ठेवणे हे आहे. धार्मिक विधी ‌द्वारे त्याला सामाजिक सहमती प्रदान कण्यात येते. वैवाहिक विधीचा मुख्य उद्देश नवीन संबंधाची माहिती देणे, त्याला सुखमय बनवणे तसेच नानाप्रकाराचे अनिष्टांपासून त्याचे रक्षण करणे आहे.

विवाह संस्कार वा विधीमध्ये विस्मयकारक वैविध्य आढळते. ह्या संस्कारात चार पायऱ्या असतात. पहिली पायरी हा वधूच्या स्थितीमध्ये होणाऱ्या परिवर्तन सुचित करणारी विधि आहे. दुसरी पायरी ही विवाहामध्ये कन्यादान करून कन्येच्या पित्याकडून पतीच्या नियंत्रणात जाण्याची स्थिती घोषित करते. तिसरी पायरी ही उर्वरताची प्रतीक आणि संतानसमुद्रीची कामना सूचित करते. चौथ्या पायरीवरच्या विधी वधु-वराचे ऐक्य आणि अभिन्नतेला सूचित करते. 

विवाहात विधींचे महत्त्व मोलाचे आहे.  एकमेकांना समजुन सांभाळून घेण्यासाठी केलेल्या वचनांची नोद आहे. परत ईकडे निसर्गाच्या नियमाची आठवण होते ती हीच की विचार भावना क्रीया. या विधीद्वारे एकमेकांना आपल मानुन तारून नेण्याचा विचार करून ते विधी केल्यानं तो नोंद केला जाते जेणेकरून तो पाळण्याची क्रिया व्हावी. हिंदू संस्कृतीनुसार कुटुंब व्यवस्था नीट जपली जाण्यासाठी खुप विचार करून यांची आखणी केली गेली असावी. विवाह विधी हा संस्कार आहे यात प्रेम आत्मियता जाणवेल. परंतु करारात व्यवहाराची झालर येते. जी कुटुंब व्यवस्थेसाठी ऊपयोगी नाही.

३२) विवाहात विधी का असतात?

कन्यादानाचा विधी वधूच्या पालकांकडून केला जातो. दोन्ही कुटुंबे जोडप्याच्या मिलनासाठी करत असलेल्या बांधिलकीची कबुली देण्यासाठी सर्व आमंत्रित पाहुण्यांसमोर हा विधी केला जातो. वधूच्या कल्याणाची जबाबदारी वराकडे हस्तांतरित करण्याचाही तो संकेत आहे. कन्यादान हे सुनिश्चित करण्यासाठी केले जाते की वराने सर्व पाहुण्यांसमोर आपल्या वधूची काळजी घेण्याचे कर्तव्य स्वीकारले आहे, ज्यामुळे त्याची जबाबदारी वाढते.

लाजा होम : भारतीय स्त्रीचा मनाचा मोठेपणा आणि अंतःकरणाचा दिलदारपणा या लाजासमर्पणातून व्यक्त होतो. स्वतःच्या सुखापेक्षाही इतरांचे सुख मोलाचे आहे. आपण आनंदी राहण्यापेक्षा इतरांना आनंदी ठेवणे, ही आत्मसमर्पणाची भावना स्त्री या विधीच्या माध्यमातूनच सुरू करते. आजपासून तू मला पितृकुळापासून वेगळे कर, पण पतिकुळापासून कधी विभक्त करू नकोस. ही प्रार्थना आहे अर्यमा देवासाठी अर्यमा म्हणजेच न्यायव्यवस्थेला सांभाळणारा. यम-नियमांपासून कधीच वेगळा न होणारा. अशा या न्यायकारी देवाजवळ केली गेलेली प्रार्थना सफल ठरेल व तो निश्चितच स्त्रीशक्तीला योग्य तो न्याय देत राहील. तो न्यायशील ईश्वर स्त्रियांच्या त्याग व समर्पण भावनेला वैवाहिक जीवनात योग्य ती दिशा देत राहील. यामुळे श्वसुरगृहाशी त्यांची इतकी एकरूपता वाढेल की, या कुळापासून त्या दूर राहणार नाहीत. तिच्या या मंतव्यातून भविष्यातील उज्ज्वल यश दृष्टिपथात येत आहे. यामुळे पतिकुळासह पितृकुळसुद्धा सुखी व आनंदी राहील. वैदिक विवाह संस्कारातील प्रत्येक विर्धीची भावना इतकी उदात्त, उदार व दिव्य आहे की, तिची बरोबरी इतर कोणत्याच विवाह पद्धर्तीशी होऊ शकत नाही. अशा विविध मौलिक विधीप्रसंगांतून उच्च आदर्शाची पेरणी होऊन समाजाची नवनिर्मिती होण्यास मदत मिळते. लाजाहोम हा त्यांपैकीच एक महत्त्वाचा मानला जाणारा विधी, जो की उत्कट हृदयस्पर्शी आणि उच्च आदर्शाना अभिव्यक्त करणारा आहे

मंगलाष्टकांचे मूळ विवाहप्रसंगी ज्येष्ठांनी वधूवरांना त्यांच्या दांपत्यजीवनासाठी ‌द्यावयाच्या आशीर्वचनात आहे. पारंपरिकरीत्या मंगलाष्टक ही आठ ओळींचा चरण असलेली, विशिष्ट सुरांत म्हणण्याची प‌द्यरचना असते. तिचा एक चरण संपल्यानंतर जमलेली मंडळी वधूवरांवर फुले आणि अक्षतांचा वर्षाव करतात. वधू आणि वराला त्यांच्या दांपत्यजीवनासाठी शुभेच्छा आणि आशीर्वाद हा या रचनांचा मुख्य गाभा मात्र टिकून आहे. प्राचीन काळी नोंदोंगी वगैरे नसल्यामुळे लग्न सार्वजनिक करण्यासाठी हारांची देवाणघेवाण "जय माला" हा एक पारंपारिक भारतीय विवाह विधी आहे ज्यामध्ये वधू आणि वर एकमेकांच्या स्वीकृती आणि आदराचे प्रतीक म्हणून फुलांच्या हारांची देवाणघेवाण करण्यासाठी जातात. सर्व जाती- पंथांमध्ये विवाह हा धार्मिक, पवित्र आणि अत्यंत शुभ मानला जातो कारण दोन व्यक्ती कायमचे बंधनात बांधणार आहेत. हारांची देवाणघेवाण करण्याची कृती आध्यात्मिक महत्त्व दर्शवू शकते आणि विवाहातील दोन आत्म्यांच्या मिलनाचे प्रतिनिधित्व करू शकते. इतरांसाठी. ही एक महत्त्वाची आध्यात्मिक अर्थ नसलेली सांस्कृतिक परंपरा आहे, जय माला समारंभाला अध्यात्माची जोड आहे की नाही हे सहभागी व्यक्तीच्या दृष्टिकोनावर आणि विधीचे पूर्ण महत्त्व समजून घेण्यावर अवलंबून असते.

मंगळसूत्र म्हणजे वराने वधूला दिलेले वचन, विनंती, आशीर्वाद आणि वचनबद्धता आहे. नुसते मंगळसूत्र बांधून लग्न पूर्ण होत नाही. वर आणि वधू यांनी मिळून सप्तपदी नावाची खालील ७ व्रते घ्यावीत

गठबंधन हे दोन व्यक्तीमधील अतूट बैबाहिक बंधनाचे प्रतीक आहे. गाठ बांधणे म्हणजे काहीही सुरक्षित करणे. खरे तर असे मानले जाते की या विधीने वधू-वरांचे नाते कायमचे सुरक्षित होते. वधू आणि बर जेव्हा त्यांच्या संबंधित कपड्यांसह गाठ बांधतात तेव्हा ते प्रतीकात्मकपणे एकमेकांशी जोडलेले असतात लग्न समारंभात, वधूची चुनरी आणि वराचा पटका म्हणजेच दुपट्टा एकत्र जोडला जातो. जो एकता आणि सौहार्दाच्या बंधनाचे प्रतीक मानला जातो. होय आणि म्हणूनच या विधीला गठबंधन म्हणतात 

३३) एकादशीचा ऊपवास का करतात?

एकादशी व्रत ज्यांची श्रद्धा आहे आणि भगवान विष्णूची उपासना करण्यावर विश्वास आहे  त्यांच्यासाठी आहे. हा हिंदू धर्मातील सर्वात फलदायी व्रतांपैकी एक मानला जातो. एकादशी व्रतामुळे  तुमच्यात शांती, सौहार्द आणि समृद्धी येउ शकते. उपवास तुम्हाला आध्यात्मिक प्रवासाला जाऊ देतो आणि तुमचा जागरूक आत्मा शुद्ध करतो. या तिथीला वैज्ञानिक दृष्टीने कमी व योग्य जेवणे शरीरार उपयुक्त आहे.

एकादशीचे व्रत केवळ तुमचा आत्मा स्वच्छ करत नाही तर तुमचे शरीर विषमुक्त करते आणि शरीरातील चयापचय चांगले करते. भगवान विष्णूच्या उपासकांना एकादशीच्या व्रताची जाणीव आहे. परम मोक्ष, समृद्धी आणि धार्मिक श्रद्धा हे काही एकादशी व्रताचे फायदे आहेत.

३४) आषाढी एकादशी चा ऊपवास द्वादशीला का सोडतात?

द्वादशीला वारकरी संप्रदायात फार महत्व आहे. या दिवशी भगवंत प्रकट झाल्याची मान्यता असून बार्शीला भगवंत मंदिरात शेकडो वर्षापासून भगवंत प्रकट उत्सव साजरा होतो. एकादशीचा उपवास केल्यावर वारकरी द्वादशीच्या पारण्याला म्हणजे उपवास सोडायला बार्शीला भगवंत दर्शनाला जाऊन उपवास सोडतात. 

याची कथा अशी की अंबरीश ऋषी हे एकादशीचे निर्जल व्रत करत. संपूर्ण दिवस पाण्याचा थेंबही न घेता द्वादशीला सूर्योदयाला भोजन करून उपवास सोडत. एकदा एकादशीला दुर्वास ऋषी हे अंबरीश ऋषींच्या आश्रमात आल्यावर दुर्वास ऋषींना त्यांनी द्वादशीच्या भोजनास थांबण्याची विनंती केली. दुर्वास ऋषींनी मान्यता देऊन ते नदीवर गेले. सूर्यास्त होऊनही ते परत न आल्याने अंबरीश ऋषींसमोर प्रश्न उभा राहिला.

अखेर त्यांनी थेंब भर पाणी पिऊन उपास सोडला आणि यजमान येण्याआधी भोजन न करता त्यांचा मानही ठेवला. मात्र दुर्वास ऋषींना ही गोष्ट समजल्यावर ते चिडले. अंबरीश ऋषींना १० जन्म घ्यावे लागतील असा शाप दिला. यानंतर भगवंताने आपल्या भक्तावरील हा शाप स्वतःवर घेतला आणि त्यांनी दहा अवतार घेतले, परमेश्वरान आपल्या भक्तासाठी हे केलं तसेच या दिवशी भगवान विष्णु अवतरले. अशी मान्यता वारकरी सांप्रदायात आहे.

३५) हिंदु संस्कृतीत हातावर पायावर जास्त करून महिला मेहूंदी का काढतात?

मेहंदीचा रंग नैसर्गिक असतो. लग्न असो वा सण, मेहंदी लावण्याची प्रथा शतकानुशतके चालत आलेली आहे. 

महत्वाच कारण हे की मेहंदी तणाव कमी करण्यात मदत करते. मेहंदी हे औषध आहे. लग्नाच्या वेळी वातावरण तणावपूर्ण असते, त्यामुळे ताप आणि डोकेदुखीचा त्रास होतो. यामुळेच लग्नाला उपस्थित असलेल्या जवळपास सर्वच स्त्रिया वधू-वर मेहंदी काढतात. हाताच्या दोन्ही बाजूंना मेहंदी लावल्याने हाताच्या दोन्ही बाजूंना असणारे पिगमेंटेशन नियंत्रित होते. त्यामुळे तणाव नियंत्रित राहतो. पायातही तत्सम पेशी आढळतात. त्यामुळे पायाला मेंदी लावल्याने परिस्थितीही बऱ्याच अंशी नियंत्रणात राहते. विज्ञानही हे मान्य केलय.

यातला सर्वात चांगला भाग म्हणजे त्याचा वास, सुंदर सागरी रंग आणि मेंदीमुळे मिळणारे आरोग्य फायदे. शिवाय मेहेंदीचा सुगंध बरेच दिवस टिकतो. यामुळे लग्नाच्या सुरुवातीच्या दिवसांमध्ये प्रेम वाढण्यास मदत होते. निसर्गाच्या सहकार्यास दादच दिली पाहिजे.

इतकेच नाही तर मेहंदीचा उपयोग प्राचीन काळी आयुर्वेदिक औषध म्हणूनही केला जात होता.

हिंदू धर्मात १६ अलंकारांचा उल्लेख आहे, ज्यामध्ये मेहंदी देखील समाविष्ट आहे. मेहंदी वधूचे सौंदर्य वाढवण्याचे काम करते. म्हणुनच कदाचित 

मेंदी लावण्याच्या विधीला धार्मिक आणि सामाजिक महत्त्व आहे. याशिवाय मेहंदीला सौंदर्य आणि सौभाग्याचे प्रतीक मानले जाते.

+++

अनुक्रमणिका 

१) मंगल प्रसंगी आंब्याच्या पानाचच तोरण दारावर लावतात? 
२) रोजची पूजा का महत्त्वाची?
३) मुंज करण गरजेच का व मुंज म्हणजे काय?
४) दारासमोरच तुळस का लावायची?
५) वडीलधाऱ्यांच्या पाया का पडायचे?
६) पिंपळच झाड का लावावी?
७) कपाळाला कुंकु का लावायच?
८) हिंदु संस्कृतीत कान टोचण्याची पद्धत का आहे?
९) जमिनीवर बसुन एकत्रच का जेवले पाहिजे?
१०) दक्षिणेला डोक करूनच का झोपायचे?
११) ऊपवास का करायचे पूर्वीचे लोक?
१२) परमेश्वर सर्वत्र आहे म्हणता मग मूर्ती पुजा का करायची?
१३) बांगड्या भरण्याची पद्धत का असेल?
१४) पुजेत  मंगलकार्यात नारळच का वापरतात?
१५) सणासुदीला तसेच शुभ प्रसंगी देवळात जायच अस का म्हणतात?
१६) जानवं का घालायच?
१७) नवरात्र कोणत पण असो ९ दिवसच का असतं?
१८) आपण १०८ वेळा मंत्र का पाठ करतो?
१९) औक्षण करण्याचे महत्त्व काय ?
२०) देवीची ओटी भरण्याचे महत्त्व काय ?
२१) गौरीहार का पुजायचा?
२२) पूजेमध्ये विड्याच पानाचे महत्त्व?
२३) नवरात्रीचा उपवास का?
२४) आंघोळ करूनच पुजा का करतात?
२५) पुजेची काही तयारी आंघोळी आधी व काही नंतर चालते अस का?
२६) आता फुल पारोशान तोडतात मग ती न धुता वाहायची चालतात ?
२७) भारद्वाज पक्षी दिसला की शुभ का मानतात?
२८) पंढरीच्या वारीत डोक्यावर तुळस का घेतात?
२९)  सोडमुंज का करायची असते?

३०) मासिक पाळीत महिलांनी पुजा का करू नये ?

३१) हिंदु धर्मात विवाह का असतात

३२) विवाहात विधी का असतात

३३) एकादशीचा ऊपवास का करतात?

३४) आषाढी एकादशी चा ऊपवास द्वादशीला का सोडतात?

३५) हिंदु संस्कृतीत हातावर पायावर जास्त करून महिला मेहूंदी का काढतात?