Tuesday, 11 April 2023

लाॅजिक एकवीसाव्या शतकासाठी...

जुनं ते सोनं 
__________________________________________________________________

मराठी महिन्यातले सण का साजरे करायचे?  असे प्रश्न माझ्या लेकाचे बाल निरागस मन सतत विचारत असायचे. त्याला कारण शोधुन सांगताना सवय लागलेली की भारतीय सण उत्सव साजरे करण्यामागे काय शास्त्रीय दृष्टीकोन असेल...  या पिढीला लाॅजिक समजल तरच ती ते मान्य करेल आणि थोड फार आचरणात आणेल. पटल तर करणारी ही पिढी, मग म्हटलं आपल्याला पण हे अस का करतात? च ऊत्तर देता यायला हवं आणि मग ठरवलं जमेल तस सगळ नोंद करत गेले. (काम सुरूच राहील हे, ... दिनदर्शिकेचे काम जोरात सुरु आहेच...)

मराठी महिन्यातले सण आणि त्यामागचे पूर्वजांचे लाॅजिक  दिनदर्शिका २०२३ चा हा एक प्रयत्न माझ्या समाधानासाठी.. दर मराठी महिन्याच्या पहिल्या दिवशी  त्या त्या महिन्याची दिनदर्शिका अपडेट करून पाठववायचा मानस आहे.  सद्ध्या तरी ब्लाॅगवर ठेवेन आणखी माहिती ऊपलब्ध झाली तर पानात भर पडेल हा विचार करून छापिल आवृत्ती केली नाही. 

त्या त्या महिन्याची अशी काही माहिती, लाॅजिक आपल्याला ठाऊक असेल तर ब्लाॅगवरच्या  प्रश्न ऊत्तरात द्या. (मला योग्य वाटल तर) मी ती नोंद करेन. सोबत फोटो असतीलच त्या शिवाय तर मजा नाहीच🤗....

जे जे वाचनात आलं, लहानपणा पासून ऐकत आले, गुगुलवर शोधलं तसं तसं नोंद करत गेले. या कामात माध्यम ठरलेल्या सर्वांचे मनापासून धन्यवाद. मनातील प्रश्न उत्तर शोधात गेले आणि नोंदी वाढत गेल्या. 

काही कारण असेना हेतू हाच कि माझ्या पिढीला आणि पुढच्या पिढीला हिंदू धर्माचे , सणांचे महत्व समजावे. हिंदू  संस्कृतीचे  महत्व समजून घेऊन आत्मसात केले तरच पुढची पिढी उज्वल बनेल आणि हिंदू धर्म अखंड राहील. 

सौ. गौरी अनिरूद्ध पाठक
********

असच काहीसः ....
१) मंगल प्रसंगी आंब्याच्या पानाचच तोरण दारावर लावतात? 
ताज्या हिरव्या आंब्याच्या पानांनी दारावरचे तोरण बनवलं जातं कारण ते कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतात आणि ऑक्सिजन सोडू शकतात. यामुळे आजूबाजूचे वातावरण स्वच्छ आणि ताजे राहण्यास मदत होते.
पान सुकताच, प्रकाशसंश्लेषण कार्य करत नाही. त्याच वेळी, कीटक पानांकडे आकर्षित होतात. त्यामुळे ते अतिशय स्वस्त आणि सुरक्षित कीटकनाशक म्हणून काम करते. बॅक्टेरियाच्या वाढीस प्रतिबंध करणारा पदार्थ आणि जंतुनाशक गुणधर्मांव्यतिरिक्त, आंब्याची पाने मोठ्या धार्मिक मेळावे आणि उत्सवादरम्यान तोरण किंवा बंधनवार म्हणून वापरली जातात, कारण अतिरिक्त कार्बन डायऑक्साइड शोषण्याची त्यांची अद्वितीय क्षमता आहे.

२) रोजची पूजा का महत्त्वाची?
आयुष्यभर, दररोज उपासनेसाठी हा वेळ बाजूला ठेवल्याने भक्ताला नेहमी परमात्म्याचे स्मरण करण्यासाठी आणि शेवटी सर्व गोष्टींमध्ये आणि सभोवतालच्या प्राण्यांमध्ये परमात्मा पाहण्यास मदत होते.

३) मुंज करण गरजेच का व मुंज म्हणजे काय?
 गृह्यसूत्रोक्त कर्माने बाळाला वेदाध्ययनासाठी गुरूजवळ नेले जाते त्याला "उपनयन" असे म्हणतात. या संस्कारानंतर संस्कारित व्यक्ती आपल्या पालकांपासून दूर होऊन स्वतःच्या शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करते. या संस्कारात यज्ञोपवीत (जानवे) धारण करणे हा मुख्य विधी असतो. मुंज म्हणजेच उपनयन म्हणजेच गुरूच्या जवळ जाणे. गुरूजवळ राहुन नियमांनी बांधुन घेऊन एकाग्र चित्ताने अभ्यास करण्यासाठी काही नियम पाळणे गरजेचे असते. या नियमांनी व व्रतांनी स्वतःला बांधुन घेणे तोच व्रतबंध. हिंदू धर्मात ऋषीमुनी शेंडी डोक्यावर ठेवत. आजही लोक ती ठेवतात. मेंदू च्या सर्व नसा शेंडी ठेवलेल्या ठिकाणी येऊन मिळतात. यामुळे मन स्थिर राहून व्यक्तीला राग येत नाही, विचार करण्याची क्षमता वाढते. म्हणुन मुंजीत शेंडी ठेवतात.

४) दारासमोरच तुळस का लावायची?
घरातील तुळशीचे रोप त्या घरातील रहिवाशांच्या मनाला शांती आणि आनंद देऊ शकते. तुम्ही ज्या ठिकाणी लागवड करत आहात ती जागा नीटनेटकी आणि स्वच्छ असल्याची खात्री करा. वनस्पती रोग आणि कोणत्याही प्रकारची नकारात्मक ऊर्जा नष्ट करण्यासाठी आहे आणि अशा प्रकारे, सकारात्मक ऊर्जा वाढवते आणि आपल्याला मानसिक शांती देते. प्रवेश करतानाच व्यकती नकारात्मक भावनेत असली तरी प्रसन्न मनान आत येते. तुळशीच्या रोपाची पूजा करावी. कारण ती पुजली तरच संपुष्टात येणार नाही.   रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी आयुर्वेदात तुळशीचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जातो. कोणत्याही आजारावर पटकन गुणकारी तुळस झपकन दारामोर असली की तत्काळ ऊपयोगी पडते.

५) वडीलधाऱ्यांच्या पाया का पडायचे?
थोरा मोठ्यांच्या  पायाला स्पर्श का करायचा याचे तर भारतीयांचा असा विश्वास आहे की जेव्हा एखादी व्यक्ती नतमस्तक होऊन आपल्या वडिलांच्या  थोरामोठ्यांच्या चरणांना स्पर्श करते तेव्हा त्यांचा अहंकार दडपला जातो कारण हा हावभाव ज्या व्यक्तीच्या पायाला स्पर्श केला जातो त्या व्यक्तीचे वय, अनुभव, कर्तृत्व आणि शहाणपणाचा आदर करतो. त्यानंतर मोठी व्यक्ती त्या व्यक्तीला त्यांच्या हातांनी डोक्यास स्पर्श करून आशीर्वाद देते. तेव्हा सकारातामक स्पंद आपण ग्रहण करतो. हिंदू धर्मात, ज्येष्ठांच्या चरणांना स्पर्श करणे हा आदर व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, त्याला चरणस्पर्ष' / प्रणाम / नमस्कार असेही म्हणतात. हे काय सूचित करते? पायाला स्पर्श केल्याने एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या/तिच्या कुटुंबासाठी मिळालेले किंवा शिकलेले मूल्य (संस्कार) देखील दिसून येते.

६) पिंपळच झाड का लावावी?
पिंपळाचे  झाड लावल्याने दुष्ट आत्मा भूत प्रेत पळून जातात अस पूर्वी सांगितल जायच जेणे करून ती झाडं लावली जावी व वाचावीत. वैज्ञानिक तर्क हा लोकांच्या मनात या झाडाबद्दल आदर वाढावा आणि ते तोडू नयेत म्हणून त्याची पूजा केली जाते. पिपळ हे एकमेव झाड आहे जे रात्री देखील ऑक्सिजन सोडते.

७) कपाळाला कुंकु का लावायच?
स्त्रिया आणि पुरुष त्यांच्या कपाळावर कुंकुम किंवा तिलक लावतात. लाॅजिक हे की  डोळ्यांच्या मधोमध कपाळापर्यंत रक्तवाहिनी जाते. ती पिनीअल ग्र॔थी. कुंकुम किंवा तिलक लावल्याने त्या ठिकाणची उर्जा टिकून राहते. कपाळावर कुंकु लावताना अंगठा किंवा बोटाने दाब आल्यास चेहऱ्याच्या त्वचेला रक्तपुरवठा करणारे स्नायू सक्रिय होतात. यामुळे चेहऱ्याच्या पेशींपर्यंत रक्त चांगले पोहोचते. ते शरीराचे आद्ध्यात्मिक केंद मानले जाते.  हळदीकुंकवाला बोलवण्यामागे पर हाच ऊद्देश असावा.

८) हिंदु संस्कृतीत कान टोचण्याची पद्धत का आहे?
तत्ववेत्त्यांचा असा विश्वास आहे की तसं करण्याने विचार करण्याची शक्ती वाढते. डॉक्टरांचा असा विश्वास आहे की त्या मुळेभाषण सुधारते आणि कानातून मेंदूकडे जाणाऱ्या रक्तवाहिनीचे रक्त परिसंचरण नियंत्रित राहते.

९) जमिनीवर बसुन एकत्रच का जेवले पाहिजे?
भारतीय संस्कृतीनुसार जमिनीवर बसून खाणे ही चांगली गोष्ट आहे. मांडी घालुन बसणे हे एक प्रकारचे योग आसन आहे. या स्थितीत बसल्याने मेंदू शांत राहतो आणि जेवताना मन शांत राहिल्यास पचनक्रिया चांगली होते. या स्थितीत बसताच मेंदूकडून पोटात आपोआप एक सिग्नल जातो, की ते अन्नासाठी तयार झाले पाहिजे. एकत्र जेवल्याने घरातील मंडळींचा एकमेकांशी संवाद होतो, सहवास वाढला की प्रेम वाढतं. तसेच अन्न ऊरत नाही व वाया जात नाही.

१०) दक्षिणेला डोक करूनच का झोपायचे?
जेव्हा आपण आपले डोके उत्तरेकडे ठेवून झोपतो, तेव्हा आपले शरीर पृथ्वीच्या चुंबकीय लहरींच्या अनुषंगाने येते, शरीरातील लोह मेंदूच्या दिशेने वाहू लागते. यामुळे अल्झायमर, पार्किन्सन्स किंवा मेंदूशी संबंधित आजार होण्याचा धोका वाढतो. हे फक्त नाही, रक्तदाबही वाढतो. शारीरिक समतोल साधण्यासाठी, तुम्ही झोपत असताना तुमचे डोके पृथ्वीच्या इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक पुलाच्या अनुषंगाने दक्षिणेकडे निर्देशित केलेले पाहिजे.

११) ऊपवास का करायचे पूर्वीचे लोक?
कोणतीही पूजा किंवा सण असला की लोक उपवास करत. आयुर्वेदानुसार, उपवास केल्याने पचन सुधारते आणि फळे घेतल्याने शरीराचे डिटॉक्सिफिकेशन होते, म्हणजेच त्यातून वाईट घटक बाहेर पडतात. संशोधकांच्या मते, उपवासामुळे कर्करोगाचा धोका कमी होतो. हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधीचे आजार, मधुमेह इत्यादीही लवकर दिसत नाहीत. आजकाल यालाच डाएट म्हणतात.

१२) परमेश्वर सर्वत्र आहे म्हणता मग मूर्ती पुजा का करायची?
हिंदू धर्मात मूर्तीची पूजा केली जाते. पूजा करताना समोर कोणतीही गोष्ट ठेवली नाही तर तुमचे मन वेगवेगळ्या गोष्टींवर भटकते. जर तुमच्या समोर मूर्ती असेल तर तुमचे मन स्थिर होईल आणि तुम्ही एकाग्रतेने योग्य प्रकारे पूजा करू शकाल. परमेश्वरापर्यंत / परमेश्वरी शक्ती पर्यंत पोचण्या साठी देव आहेत.

१३) बांगड्या भरण्याची पद्धत का असेल?
एक बांगडी घालणे / बांगड्या भरणे, भारतीय स्त्रिया हातात बांगड्या घालतात कारण 
 हातात बांगड्या धारण केल्याने त्वचा आणि बांगड्यामध्ये घर्षण होते तेव्हा त्यात एक प्रकारची ऊर्जा निर्माण होते, ही ऊर्जा शरीरातील रक्ताभिसरण नियंत्रित करते. तसेच भरपूर बांगड्या असल्यामुळे ती ऊर्जा बाहेर जाण्याऐवजी शरीरात जाते. देवीला ओटी भरायला गेल की बांगड्या भरत असत त्यामागे पूर्वजांचे स्त्रीच्या शारीरिक स्वास्थ्याचाच विचार सापडतो.

१४) पुजेत  मंगलकार्यात नारळच का वापरतात?
संस्कृतमध्ये ते श्रीफल म्हणून ओळखले जाते ज्याचा अर्थ देवाचे फळ आहे तो नारळ. सर्वात सामान्य. मंदिरातील अर्पण म्हणजे नारळ म्हणुनच तो सर्वात सामान्य माणसाला पण प्रसाद अथवा पुजेसाठी घेण परवडु शकतं हा पण ऊद्देश असावा तसेच लग्न, सण, नवीन वाहन किंवा नवीन घर प्रवेश करणे यांसारख्या प्रसंगी देखील ते अर्पण केले जाते. नारळ हे नशीब आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. नारळालाच ब्रम्हा विष्णु महेशाचे प्रतिक मानल जातं. नारळेस कल्पवृक्ष कारण आतुन गोड व बाहेरून विविध वापरास ऊपयुक्त. 

१५) सणासुदीला तसेच शुभ प्रसंगी देवळात जायच अस का म्हणतात?
देऊळ / मंदिर एक अशी जागा आहे जिथे सकारात्मक ऊर्जा सतत वाहते. मंदिराचे गर्भगृह हे असे स्थान असतं जिथे पृथ्वीच्या चुंबकीय लहरी जास्तीत जास्त असतात आणि तेथून ऊर्जेचा प्रवाह जास्तीत जास्त असतो. अशा परिस्थितीत जर तुम्ही ही ऊर्जा स्वीकारली तर तुमचे शरीर निरोगी राहते. मेंदू शांत राहतो. अशा योग्यतेचीच जागा देवळासाठी संशोधन करून निवडलेली असते.

१६) जानवं का घालायच?
जानवे म्हणजे तीन धागे असलेला धागा. ब्राह्मणांच्या यज्ञात पवित्र धागा धारण करण्याचे निर्देश वेदांमध्ये दिलेले आहेत. त्यात  तीन पदर आहेत, म्हणजे सत्त्व, रज आणि तम. लांब धागा कोठेही न तोडता तिप्पट केला जातो आणि यज्ञउपवीत किंवा जानव बनवण्यासाठी बहु-गाठीने बांधला जातो. तीला ब्रह्मगाठ म्हणतात
ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य यांना 'यज्ञोपवीत संस्कार' म्हणजेच जानवे घालण्याची  परंपरा आहे. जानवं एका विशिष्ट पद्धतीने विशिष्ट सूत्र लिहून तयार केला जातो. जानव्याला पहिल्या तंतूवर ओमकार असतो, दुसरयावर अग्नी असतो, तिसरयावर नवनाग असतो, चौथ्यावर सोम, पाचव्यावर पितर, सहाव्यावर प्रजापती, सातव्यावर वायू आठव्यावर सूर्यनारायण नवव्यावर विश्वदेव त्याचे तिन तंतूंचे पिळ असतात असे एकूण नऊ दौरे असतात
लघवी विसर्जन आणि मलविसर्जनाच्या वेळी दोन ते तीन वेळा गोलाकार कानावर गुंडाळला  जातो. असे मानले जाते की हे धारण केल्याने आरोग्याशी संबंधित अनेक फायदे आहेत आणि त्यामुळे बद्धकोष्ठता, एसीडीटी, पोटाचे आजार, मूत्रमार्गाचे आजार, रक्तदाब, हृदयविकार आणि इतर संसर्गजन्य रोग होत नाहीत. 
हा पवित्र धागा धारण करण्याचा मंत्र आहे. हे तीन पवित्र  सुती धागे हे अध्यात्म, त्याग, आदर्श इत्यादींचे प्रतीक आहेत. डाव्या खांद्यावर जानवं परिधान करणे हे हिंदू धर्माच्या तीन मुख्य कल्पनांचे प्रतिनिधित्व करते, आध्यात्मिक प्रवासावर लक्ष केंद्रित करते. ह्रदयावर पडणारं हे जानवं शरीरास ऊत्तम. शास्त्रोक्त पद्धतीने सिद्ध झालेल्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की जानवे कानावर बांधल्यास स्मरणशक्ती वाढण्यास मदत होते आणि बद्धकोष्ठता टाळण्यास मदत होते आणि पोट रोगमुक्त राहते. हे देखील दर्शवते की जे जानवं परिधान करतात त्यांना ते न घालणार्‍यांना रक्तदाबाशी संबंधित आजार होत नाहीत.
जानवं परिधान करणार्‍याचे शब्द, विचार आणि कृती यांच्या शुद्धता असख्खल मानली जाते. उपनयनम सोहळ्याद्वारे, मुलाला ब्राह्मण संकल्पनेची ओळख करून दिली जाते आणि म्हणून तो मनुस्मृतीच्या नियमांनुसार ब्रह्मचारी जीवन जगण्यास पात्र बनतो. गोष्टी न्याय्य पद्धतीने पाहण्याच्या पवित्र दृष्टीचे प्रतीक जानव्यास मानले जाते.

१७) नवरात्र कोणत पण असो ९ दिवसच का असतं?
हिंदू धर्मात १०८ चे महत्त्व आहे
० हे सर्व गणितीय शक्यतांचे मॅट्रिक्स -+१ इ. किंवा -१ इत्यादी सूर्याचे (शून्य) ग्राफिकल प्रतिनिधित्व आहे. ब्राह्मण किंवा युनिफाइड फील्ड हे सूर्य म्हणून ओळखले जाते.
१ = वैयक्तिक जीव
८ = मृत्यू किंवा नश्वरता दर्शवते.
१+८=९-एक संख्या, ज्याचा कोणत्याही अंकाने गुणाकार केल्यावर आणि बेरीज केल्यावर नेहमी ९ मिळते. हे काळाचे वर्तुळाकार आणि संसाराचे चक्र दर्शवते. म्हणूनच सर्व प्रमुख मंदिर उत्सव ९ दिवस (नवरात्री) शेवटचा दिवस किंवा १० वा दिवस मुक्तिचा सर्वोच्च विजय (विजया दशमी) दिवस असतो.

१८) आपण १०८ वेळा मंत्र का पाठ करतो?
वेगवेगळ्या लोकांद्वारे आणि परंपरांद्वारे भिन्न संख्यांना भिन्न महत्त्व दिले जाते आणि म्हणून मी या प्रश्नाचे एकमेव आणि अंतिम उत्तर असल्याचा दावा करणार नाही. तथापि, भारतातील ऋषीमुनींनी आणि धर्मग्रंथांनी १०८ या संख्येच्या महत्त्वासाठी आणि मंत्रांचे किमान १०८ वेळा किंवा या संख्येच्या गुणाकार का पाठ केले जातात यापैकी एक स्पष्टीकरण मी तुमच्याबरोबर सामायिक करू शकतो. वैदिक परंपरेत सृष्टीमध्ये उपस्थित असलेल्या कंपने आणि शक्तींवर प्रभाव टाकण्याचे साधन म्हणून मंत्रांना खूप महत्त्व दिले जाते. मंत्र हे ध्वनी स्पंदने आहेत आणि आधुनिक विज्ञान आता आपल्याला (क्वांटम फिजिक्स) शिकवते म्हणून ही संपूर्ण सृष्टी वेगवेगळ्या फ्रिक्वेन्सीमध्ये कंपन करणाऱ्या ऊर्जेपासून बनलेली आहे. घन पदार्थ असे काहीही नाही, कारण अगदी अणू आणि प्रोटॉन्स, इलेक्ट्रॉन्ग्स इत्यादि सुद्धा स्पेस आणि उर्जेपेक्षा जास्त काही नसतात जे कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे कंपन करत असतात.
 प्राचीन वैदिक परंपरेत त्यांनी वेगवेगळ्या प्रकारच्या स्पंदनांचे वर्गीकरण केले ज्याचा आपल्यावर आणि आपल्या पर्यावरणावर विशिष्ट प्रभाव पडतो देवता किंवा देव/देवदूत - म्हणूनच असे म्हटले गेले की देवतांचा मंत्र शरीरा आहे, म्हणजे त्यांचे शरीर (शरीर) बनलेले आहे. कंपनांचे (मंत्र). वैदिक विज्ञान देखील आपल्याला शिकवते की वेगवेगळ्या ग्रहांचा आपल्यावर आणि आपल्या पर्यावरणावर काही प्रभाव पडतो. उदाहरणार्थ, चंद्र. आपल्या शरीरावर आणि मनावर, तसेच पाण्यावर थेट प्रभाव पडतो (तो चंद्र आहे जो महासागरांना ओहोटी आणि भरतीस कारणीभूत ठरतो). चंद्राचाही आपल्या मनावर परिणाम होत असल्याने, जे मानसिकदृष्ट्या अस्थिर असतात त्यांना पौर्णिमेच्या वेळी अधिक प्रभावित होतात आणि त्यांना वेडे (लुना मून) म्हणतात. त्याच प्रकारे, इतर ग्रहांचा देखील आपल्या शरीराच्या काही भागांवर, आपल्या मनावर आणि आपल्या वातावरणावर विशिष्ट प्रभाव पडतो. 
काही स्पंदने संतुलित करण्यासाठी किंवा वाढविण्यासाठी मंत्रांचा जप केला जाऊ शकतो, ग्रहांच्या या प्रभावांमुळे होणारे कोणतेही नकारात्मक प्रभाव संतुलित करण्यासाठी किंवा सुसंवाद साधण्याचा एक प्रभावी मार्ग मानला जातो, तसेच यामुळे होऊ शकणारे कोणतेही सकारात्मक प्रभाव वाढवण्याचा मार्ग मानला जातो. आणि ९ ग्रहांच्या (नवग्रह) प्रणालीवर आधारित १२ नक्षत्रांमध्ये फिरत असताना, यामुळे आपल्याला ९ x १२ = १०८ भिन्न ग्रहांची स्थिती किंवा प्रभाव/प्रभाव मिळतो ज्यांना एकसंध किंवा शांत करणे आवश्यक आहे. या कारणास्तव किमान १०८ वेळा मंत्रांचा जप करावा असे सांगण्यात आले.

१९) औक्षण करण्याचे महत्त्व काय ?
औक्षण करतांना तबकातील दिव्याच्या साहाय्याने प्रक्षेपित होणार्या किंवा ग्रहण केल्या जाणार्या लहरींचे, औक्षण करवून घेणार्या जिवाच्या देहाभोवती गतीमान संरक्षक-कवच निर्माण होते. अंगठी आणि सुपारी हे प्रत्यक्ष कार्य करणार्या शिवाचे (पुरुषतत्त्वाचे) प्रतीक म्हणून आपल्या उजव्या बाजूला ठेवावे. अक्षता या सर्वसमावेशक असल्याने त्यांना मध्यभागी, म्हणजेच तबकाच्या केंद्रबिंदूच्या ठिकाणी स्थान द्यावे. पूजेच्या तबकातील घटकांची मांडणी ही पूजेच्या वेळी ते ते तत्त्व आकृष्ट करून पूजास्थळ शुद्ध करण्याच्या उद्देशाने व्यापक भावाच्या स्तरावर दिलेली आहे. यात तबकामध्ये समाविष्ट घटक हे रंग आणि गंध कण यांच्याशी संबंधित असल्याने या सर्वांमध्ये शक्तीवर्धक कार्यकारी रजोगुणी सगुणत्व त्यातल्या त्यात हळद-कुंकू यांच्याकडे संक्रमित झाल्याने त्यांना जिवाच्या उजव्या बाजूला स्थान दिले आहे, तर कनिष्ठ स्तरावरील औक्षणाच्या तबकात सुपारी आणि अंगठी या घटकांचा समावेश झाल्याने ते ते कार्यत्व हळद-कुंकू या घटकांपेक्षा कनिष्ठ स्तरावर कार्य करणार्या रजोगुणाकडे संक्रमित झाल्याने हळद-कुंकू जिवाच्या डाव्या बाजूला सरकवून अंगठी अन् सुपारी या प्राबल्याने कार्यरत असणार्या रजोगुणी घटकांना जिवाच्या उजव्या बाजूला स्थान दिले आहे. त्या त्या विधीतील कार्यरत रजोगुणी उद्देशाप्रमाणे तो तो घटक जिवाच्या उजव्या किंवा डाव्या बाजूला दर्शवला आहेऔक्षण करतांना वातावरणात अधिक प्रमाणात सात्त्विकता निर्माण झालेली असते. सात्त्विक वातावरणामुळे जागृत झालेली आत्मशक्ती दीर्घकाळ टिकून राहण्यासाठी ब्रह्मरंध्रावर पवित्र आवरण घालायचे असते; म्हणून औक्षण करतांना टोपी किंवा वस्त्र डोक्यावर परिधान करावे.

२०) देवीची ओटी भरण्याचे महत्त्व काय ?
नारळाच्या शेंडीकडे देवीचे तत्त्व आकृष्ट होते. हे तत्त्व नारळाद्वारे खण आणि साडी यांमध्ये संक्रमित होण्यास साहाय्य होते. तसेच नारळाच्या शेंडीतून प्रक्षेपित होणार्या लहरींमुळे जिवाच्या शरिराभोवती संरक्षक-कवच निर्माण होते.

वस्त्रातून पृथ्वीतत्त्वाच्या साहाय्याने सात्त्विक लहरी प्रक्षेपित होतात. या लहरी नारळातील पाण्यात असलेल्या आपतत्त्वाच्या साहाय्याने प्रक्षेपित होणार्या लहरींमुळे गतीमान होऊन कार्यरत होतात. त्यामुळे पूजा करणार्याच्या देहाभोवती त्या लहरींचे संरक्षक-कवच निर्माण होण्यास साहाय्य होते. तसेच साडी आणि खण यांमध्ये आलेल्या देवीतत्त्वाच्या सात्त्विक लहरींमुळे आपला प्राणदेह आणि प्राणमयकोश यांची शुद्धी होण्यास साहाय्य होते. हाताची ओंजळ छातीसमोर येईल, अशा पद्धतीने उभे राहिल्याने होणार्या मुद्रेमुळे शरिरातील चंद्रनाडी कार्यरत होण्यास साहाय्य होते, तसेच मनोमयकोशातील सत्त्वकणांचे प्रमाण वाढण्यास साहाय्य झाल्याने मन शांत होते. या मुद्रेमुळे पूजक देवतेसमोर जास्तीतजास्त नम्र होतो. देवतेकडून येणार्या सात्त्विक लहरी हाताच्या बोटांतून पूजा करणार्याच्या शरिरात संक्रमित होण्यास साहाय्य झाल्याने शरिरातील अनाहतचक्र कार्यरत होऊन पूजा करणार्याचा देवीप्रती भाव जागृत होतो. यामुळे त्याच्या स्थूल आणि सूक्ष्म या देहांची शुद्धी होण्यास साहाय्य होते. जेवढा देवीप्रती भाव जास्त, तेवढी पूजाविधीतून मिळालेली सात्त्विकता जास्त काळ टिकते. तांदूळ हे सर्वसमावेशक असल्याने चैतन्याचे ग्रहण आणि प्रक्षेपण करण्यात अग्रेसर असतात. त्यामुळे तांदळाचा समावेश ओटीत प्राधान्याने केला जातो.’ देवीला अर्पण केल्या जाणार्या खणाचा आकार त्रिकोणी का असतो त्रिकोणी आकार हा ब्रह्मा-विष्णु-महेश यांपैकी ब्रह्माच्या इच्छाशक्तीशी निगडित आहे. ब्रह्मांडातील इच्छालहरींचे भ्रमणही उजवीकडून डावीकडे त्रिकोणी आकारात संक्रमित होत असते. देवीला त्रिकोणी आकारातील खण अर्पण करणे, म्हणजेआपली आध्यात्मिक उन्नती व्हावी’, यासाठी आदिशक्ती श्री दुर्गादेवीची इच्छाशक्ती प्रबळ करून तिची कृपादृष्टी संपादन करणे होय.

२१) गौरीहार का पुजायचा?
शिव पार्वती यांच्याकडे आपण सुखी दांपत्य जीवनाचा आदर्श म्हणून पाहतो. विवाहप्रसंगी नववधू लग्नाला उभी राहण्यापूर्वी 'गौरीहार' पूजते. त्यामुळे तो आदर्श नवविवाहितांसमोर यावा, त्यांच्या मनावर सहजीवनाचे सुसंस्कार व्हावे, यासाठी हे व्रतानुषंगाने योजलं असेल.

२२) पूजेमध्ये विड्याच पानाचे महत्त्व
पूजेसाठी विड्याची पान वापरतात कारण हिंदूंचा असा विश्वास आहे की  विड्याच्या पानात विविध देवता वास करतात. विड्याची पाने कोणत्याही नात्यातील समृद्धी आणि नवीन सुरुवात दर्शवतात. विड्याची पान ताजेपणा आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. अमृत पूजेमध्ये याचा वापर केला जातो याचे मुख्य कारण हेच आहे.  अशा प्रकारे: पानाच्या वरच्या भागात इंद्र आणि शुक्र असतात देवी सरस्वती मधल्या भागात देवी महालक्ष्मी वास करतात खालच्या टोकाला ज्येष्ठा लक्ष्मी वास करतात जे सुपारीच्या पानांना देठाशी जोडतात त्या भागात भगवान विष्णू पानाच्या आत वास करतात. आणि पानाच्या बाहेर कामदेव वास करतात, पार्वती आणि मांगल्या देवी डाव्या बाजूला राहतात पृथ्वी माता किंवा भूमिदेवी उजव्या बाजूला पानभर भगवान सूर्यनारायण आहेत. कामदेव - प्रेमाची देवता - पानाच्या बाहेरील भागावर वास करते. काही ठिकाणी लोक कलशाच्या भांड्याचे तोंड सुशोभित करण्यासाठी विड्याची पाने देखील वापरतात हिंदू विधींमधील सर्वात महत्वाची पूजा सामग्री म्हणजे विड्याची पाने, विशेषतः दक्षिण भारतीय पूजांमध्ये. भारतातील प्रादेशिक भाषांमध्ये याला पान, नागवे, वेट्टा किंवा वेट्टीला असे म्हणतात. विड्याच्या ज्या पानांना छिद्रे असतात, वाळलेली असतात आणि मधूनच फाटलेली असतात ती पूजेसाठी वापरली जात नाहीत.  शिवाय, विड्याच्या पानामध्ये समृद्ध हर्बल गुणधर्म आहेत. हे स्फूर्तिदायक आणि उत्साहवर्धक आहे, जंतू आणि जीवाणूंचा नाश करणारा आणि सर्दी दूर करणारा आहे. पान खाण्यापूर्वी देठ कापून कडा छाटून घ्याव्या लागतात आणि शिरा खरवडून घ्याव्या लागतात कारण त्यामुळे मेंदूला इजा होऊ शकते.

२३) नवरात्रीचा उपवास का?
आपल्या घरात, संस्कृतीत आणि दैनंदिन व्यवहारात स्त्रीलिंगी जाणीवपूर्वक आणणे खूप महत्त्वाचे आहे. भारतीय संस्कृतीने प्रक्रिया, विधी आणि इतर अनेक उपकरणांची संपूर्ण शृंखला तयार केली जेणेकरून तुम्ही यातून योग्य प्रकारे जा. नवरात्री आहे याची तुम्हाला जाणीव नसेल, म्हणून त्यांनी तुम्हाला या नऊ दिवसांत उपवास करण्यास सांगितले. जेंव्हा पोटात अन्न असते तेंव्हा कोणता दिवस आहे हे तुम्ही विसरता, पण जर तुम्ही उपवास करत असाल तर तुम्हाला तो दिवस कोणता आहे याची जाणीव असेल. नवव्या दिवशी येईपर्यंत तुम्ही अचेतन व्हाल! म्हणून, तुम्हाला खूप जागरूक करण्यासाठी आणि शरीरात एक विशिष्ट पातळी शुद्ध करण्यासाठी, तुम्ही उपवास केला पाहिजे.

२४) आंघोळ करूनच पुजा का करतात?
पूजेपूर्वी स्नान करण्याची परंपरा आहे कारण ती आपल्या शरीराशी संबंधित आहे. जेव्हा आपण रात्री झोपतो तेव्हा आपल्या सभोवतालची नकारात्मकता आपल्याला घेरते. पूजेदरम्यान हे नकारात्मक प्रभाव दूर करण्यासाठी आपण सकाळी स्नान करतो, याशिवाय आतील चैतन्य जागृत व्हावे म्हणून पूजेपूर्वी स्नानही केले जाते. पूजेपूर्वी आंघोळ केल्याने मेंदूची प्रणाली उघडते. मन चैतन्य येते.  असे मानले जाते की हे केवळ स्वच्छतेबद्दल नाही तर पूजेपूर्वी स्नान करण्याचे इतर पैलू देखील आहेत.
स्नानानंतर पूजा करताना ही जाणीव आपल्याला अध्यात्माकडे प्रवृत्त करते.आळसामुळे आपले लक्ष पूजेपासून विचलित होऊ नये म्हणून पूजेपूर्वी आंघोळ केली जाते.
सकाळी शरीर आळस आणि अस्वच्छतेने भरलेले असते. शरीरात ऊर्जा नसते. अशा परिस्थितीत हा आळस आणि अस्वच्छता दूर करण्याचा एकमेव उपाय म्हणजे स्नान.
जागृत चेतनेने मंत्राचा जप केल्यानेश मंत्राचा प्रभाव अधिक खोलवर जातो. मंत्राचा मन, मेंदू आणि सभोवतालच्या ऊर्जेवर परिणाम होतो. त्यामुळे मन शांत होते, एकाग्रता वाढते आणि सकारात्मकता जाणवते.
यामुळेच पूजेपूर्वी अन्न खाण्यास मनाई आहे. जेणेकरून शरीरात आळस येणार नाही, नकारात्मकता घेरणार नाही आणि मन उपासनेत एकाग्र होऊ शकेल.

२५) पुजेची काही तयारी आंघोळी आधी व काही नंतर चालते अस का?
खर तर पुजा करतानाची भावना महत्वाची परंतु काही सामान / वस्तु आंघोळीआधी जमा केल्या जातात. ऊदा. पाट, ताट, पळी भांडे, ताम्हन, फुलं, नाणी, सुपारी, गंध अक्षत, सत्यनारायण पुजा असेल तर चौरंगाचे खुंट, दाराला तोरण, आसनं इत्यादी. पुर्वी ही कोरडी तयारी म्हणायचे जी करण्या आधी जागा स्वच्छ करणे रांगोळी काढणे तसेच पुजा करताना ऊठाव  न लागणारी तयारी करून स्नान आटोपुन मग तेल तुप पंचामृत पानं फुल सावरणं प्रसाद करण ही ताजी तयारी म्हणत.
खाद्य पदार्थ प्रसाद पंचामृत सुचीर्भूत होऊन केल की त्यात सकारात्मक आनंदी स्पंद मिळतात. तसच ते आधी ठेवले तर हलण सांडण किंवा काही पडण टाळाव म्हणुन असावेत. तेलाचा दिवा तुपाचा दिवा आधी करायच म्हणजे वाती मुरतात व दिवा  जास्त छान प्रज्वलित होतो असा हेतु असावा.

आताच्या पिढीला सांगायच तर कोरडया तयारीच वर्गीकरण घराघरात बदललेत आढळतं. आपण आपली सोय पाहायची.पूर्वी घरातील बायका तयारी करून देत मग घरचा पुरुष पुजा करायचा. पुरूषांना ईतकी तयारी करण जमण शक्य नसेल , तेव्हा पद्धतच नव्हती म्हणा.
माझ्या मते तयारीचे दोन भाग यामुळे च पडले असावेत.

२६) आता फुल पारोशान तोडतात मग ती न धुता वाहायची चालतात ?
 फुले स्वतःमध्ये पवित्र आणि शुद्ध असतात आणि त्यांना कोणत्याही प्रकारच्या शुद्धतेची आवश्यकता नसते. ती आधी तोडायची कारण हे काम सूर्योदय समयी अथवा आधी असते ती वेळ झाडं जागी असण्याची वेळ. तेव्हा ती टवटवीत असतात. कोणत्याही सजीवास  जीव असतो त्याला सोईच असताना काम करण योग्य. तसच आंघोळी नंतर मातीत जाण होण टाळलं असावं. वनस्पती विश्व सतत आहुती देतच असत परंतु मानवान योग्य प्रकारे ते घेतलं असावं ईतकच. 
परत हेच की भावना महत्वाची कारण ऊद्याची पुजा असते तेव्हा आफण आदल्या दिवशी फुल पान आणुन ठेवतोच की. 
झाडे विश्रांती घेतात आणि टवटवीत होतात, ज्यामुळे त्यांच्या नैसर्गिक चक्राचा आदर करणे महत्त्वाचे होते. या मार्गदर्शक तत्त्वाचे पालन करून, आम्ही सर्व सजीवांच्या परस्परसंबंधांना मान्यता देतो आणि त्यांच्याशी सुसंवाद साधतो. संध्याकाळी झाडांना हलवु नये फुलं तोडु नये यात हेच लाॅजिक असावं की ती तेव्हा ती झोपलेली असतात. पुजेला सडा पडलेली फुल वापरत नाही त यात हेच कारण असावं.
फुलं ही परमेश्वराची सर्वात सुंदर निर्मिती आहेत. फुलांचा सुगंध पूजेच्या ठिकाणी सकारात्मक आणि सौंदर्यपूर्ण वातावरण देतो आणि सकारात्मक ऊर्जा आकर्षित करण्यास आणि पूजेसाठी एक आदर्श वातावरण तयार करण्यात मदत करतो.
काहीजण तोडलेली फुलं वाहण्यापूर्वी पाणी शिंपडत कारण असे असावे की फुले अर्पण करण्यापूर्वी ती ताजेतवानी वाटावी तसेच , फुले कीटक किंवा जंतुंपासून मुक्त आहेत याची खात्री केली जात असावी.फुलं त्याच्या  शुद्ध स्वरूपात सादर केली जावीत हा निखळ निर्मळ हेतु असावा.
पूर्वजांच्या प्रत्येक कृतीत रहस्य लपलेल आहे आपण समजण्यास कमी पडतो.
पूजेसाठी फुले घेणे ही केवळ धार्मिक प्रथा नाही तर भक्ती आणि शरणागतीची गहन क्रिया आहे. या मार्गदर्शक तत्त्वांचे प्रामाणिकपणाने आणि आदराने पालन केल्याने, तुम्ही पूजेचे पावित्र्य वाढवू शकता आणि परमात्म्याशी सखोल संबंध प्रस्थापित करू शकता. तुमच्या फुलांचे अर्पण प्रेम, पवित्रता, आणि आध्यात्मिक महत्त्वाने मनापासून ओतले जाऊन, तुमचा आध्यात्मिक प्रवास समृद्ध व्हावा हाच हेतु फुल वाहण्यात असावा.

२७) भारद्वाज पक्षी दिसला की शुभ का मानतात?
भारद्वाज पक्ष्यास भगवान श्रीकृष्णाचा पुनर्जन्म मानतात म्हणुन तो दिसला की श्रद्धेने नतमस्तक होण्याची प्रथा आहे.
कृष्ण आणि त्याचा बालमित्र सुदामा गोष्टीत या सुदाम्याला द्वारकेच्या वाटेवर असताना भारद्वाज आडवा गेला होता असा महाभारतात उल्लेख आहे. कृष्ण भेटीनंतर सुदाम्याचं आयुष्य कसं बदललं हे ठाऊकच आहे. सुदाम्याच्या त्या मळक्या पिशवीमधले मूठभर पोहे कृष्ण खातो तेव्हा  सुदाम्याचं घर संपत्तीने भरुन गेलेलं म्हणुन अगदी पार त्या काळापासून सकाळी भारद्वाज दिसणं हे शुभ मानलं गेलं असावं. भारद्वाज दर्शन झालं की श्रीकृष्ण दर्शन घडते ऊर्फ शुभ घडते. असा अर्थ लाऊ शकतो.
आता त्यात लाॅजिक अस की तो तो छोटेमोठे किडे, अळ्या, सापसुरळ्या, छोटे बेडूक, सरडे, पाली, इ. मोठ्या आवडीने खातो. क्वचित कधी मोठे साप पकडून खातानाही तो दिसलेला आहे. त्याच्या दोन इंची नख्या सरळधोप आणि अत्यंत तीक्ष्ण असतात. अवतीभवती भारद्वाज दिसला की आपण निर्धोक व्हावं. सापाचं, विंचूकाट्याचं भय त्याच्या हद्दीत तरी नक्कीच नसतं. सरपटणारा तमाम प्राणीवर्ग त्याला जाम घाबरतो.
आता त्याकाळी जे पटणार होत ते समाजमानसात पटवलं परंतु श्रद्धा ठेवायला काय हरकत आहे.
आपण भारद्वाज दिसला की मनानं आनंदतो ते त्याच राजस रूप बघुन आणि ते शुभ असतं म्हणून मग जर आपण असा विचार केला तर तो विचार भावना निर्माण करते आणि मग आपलैतल्या पेशी कार्य करतात. जसा विचार तशी भावना तशीच क्रिया या सुत्रानुसार आपोआपच आपला दिवस शुभ जातो. आहे का नाही गंमत.

२८) पंढरीच्या वारीत डोक्यावर तुळस का घेतात?
पंढरीनाथ हे विष्णुचच रूप आहे. तुळस ही वृंदा आहे म्हणजे लक्ष्मीचच रूप की. संताघरी माऊली असेल तर तुळस हवीच. जेव्हा लोहदंड तीर्थाची पंढरी निर्माण केली तेव्हा कलीचा जोर वाढत होता परंतु भगवान विष्णूच्या विठ्ठल अवतारासमोर त्याच काही चालत नव्हतं. नामाच महत्व परमेश्वर जगतात पटवत होते. तरी सत्यभामेला कलीची बाधा झाली ती ऊतरवण्यासाठी भगवंतांनी युक्ति केली माऊली भक्तांच रिंगण केलं आणि आळीपाळीन तुळशीवृंदावन शेजारच्याकडे डोक्यावर जाईल अस बघितलं. ज्या क्षणी सत्यभामेन रिंगण घालताना तुळशीवृंदावन डोक्यावर घेतल त्क्षणी कलीप्रभाव नष्ट झाला ही तुळशीची ऊर्फ वृंदेची ऊर्फ लक्ष्मीची किमया होती. वृंदाच पतिव्रता असणं काय करू शकतं हेतर सर्वजण जाणतात मग कलीची काय कथा. तुळशीवृंदावन वारीत किंवा रिंगण घालत डोक्यावर घेतला तर कलीचा प्रभाव नष्ट होईल असा ऊल्लेख आढळतो.
तुळशीबाबत आताच्या पिढीला काय लाॅजिक सांगगयच तर हे‌ की  वारीच्याबाबत बोलायचं झालं तर लाखो वारकरी रोज पंढरपूरच्या दिशेने मार्गक्रमण करत असतात. अशात लाखो श्वासोच्छवास दर सेकंदाला होत असतात. यात उच्छवासाने हवेतली ऑक्सिजनची पातळी कमी होते. मग हीच ऑक्सिजनची पातळी संतुलीत राखली जाते ती या तुळशीने. डोक्यावरच्या तुळशीने आसपासच्या २० ते २५ फुटांपर्यंतच्या हवेत ऑक्सिजनची योग्य मात्रा राखण्यास तुळस मदत करते असं सांगितलं जातं. म्हणजे भगवंतांनीच किती छान परंपरा लावछन दिली आहे अस म्हणायला हरकत नाही. "माऊली माऊली, तू संतांची सावली, दारी तुळस लावावी"

२९)  सोडमुंज का करायची असते?
ब्रह्मचर्यव्रत धारण केलेल्या विद्यार्थ्याने गुरुगृहातून स्वगृही परत येणे, याससमावर्तनकिंवासोडमुंज’, असे म्हणतात. समावर्तन हा हिंदू धर्मातील सोळा संस्कारांपैकी चौदावा संस्कार आहे. गुरुकुलातून अभ्यास संपवून परत स्वतःच्या घरी परत येण्यापूर्वी गुरू सर्व शिष्यांचा समावर्तन संस्कार करीत असत.  मुलगा गृहस्थाश्रमात परत येणार असल्याने गृहस्थाप्रमाणे रहाणे त्याला या विधीद्वारे शिकविले जाते. शिक्षण संपल्याची अंतिम अधिकृत परवानगी म्हणूनही या संस्काराकडे पाहिले जायचे. या समयी गुरू आपल्या शिष्याला गृहस्थ आश्रम संबंधात श्रुतिसंमत आदर्शपूर्ण उपदेश करत असत गृहस्थाश्रम प्रवेश करण्यासाठी प्रेरित करतात.
सोडमुंज केली कि मगच लग्न करतात. मुंज ते सोडमुंज १२ वर्षाचा कालावधी असतो. जबाबदारीची जाणीव करून देतो सोडमुंज संस्कार. आजकाल मुंज खूप आवडीनं केली जाते त्यातच दुसऱ्या दिवशी सोडमुंज उरकतात. तसे करू नये. सोडमुंज योग्य वयातच करावी. लहानपणी मुंज केली असते परंतु लग्नाच्या वयात मुले परदेशी असतात. त्यांना सोडमुंज संस्कार महत्व समजावून सांगितले पाहिजे तर ते नक्कीच करतील.
मुंज करताना होम हवनात इंद्र आणि ऋषी  तत्वांची पूजा होते ती तत्व त्या वयास योग्य, तसेच लग्नाला आलेल्या मुलाच्या सोडमुंजीत केलेल्या हवनात त्या वयास अनुरूप तत्वांची म्हणजे विश्वकर्मा आणि प्रजापतीची पूजा होते. विश्वकर्मा हा पृथ्वीचा निर्मितीकर्ता तसेच पालन पोषण करणारा तो प्रजापती, पुढे गृहस्थाश्रमात युवकाला हेच काम करायचे असते. उर्जारूपी ताकद मिळावी यांचे आशीर्वाद लाभावे हा हेतू. बटु पासून स्नातक असे रूपांतर आहे. लहानपणीच बागडणाऱ्या मनाच्या बालकास येणाऱ्या जबाबदारीची जाणीव हा पूर्वजांचा हेतू या सोडमुंजी संस्कारात असावा. 

३०) मासिक पाळीत महिलांनी पुजा का करू नये ?
मासिक पाळी हे पुनरुत्पादक आरोग्याचा नैसर्गिक आणि आवश्यक भाग आहे. मासिक पाळीच्या काळात महिलांच्या शरीरातील विविध हार्मोनल बदलांमुळे खूप वेदना आणि थकवा जाणवु शकतो. अशा स्थितीत स्त्रीला जास्त वेळ बसून मंत्र किंवा विधी करणे शक्य नव्हते.त्यामुळेच कदाचित या काळात पुजा करण्यास मनाई केली जायची.
देऊळ हे असे ठिकाण आहे जे सकारात्मक उर्जेने भरलेले असते आणि जेव्हा मासिक पाळीच्या काळातली महिला प्रवेश करते तेव्हा ते ऊर्जा प्रवाहामध्ये असंतुलन निर्माण करते. देवळाच्या प्राणाचा परिणाम सुक्ष्म शरीरावर होतो. मासिक पाळीच्या वेळी स्त्रीची उर्जा खालच्या दिशेने जाते, तर देवळात उर्जा वर जाते.
सनातन धर्म मासिक पाळी आणि मासिक पाळी स्त्रियांना गलिच्छ, अस्वच्छ, अशुद्ध मानत नाही.
जे लोक असे करतात  त्यांना सनातन धर्म अजिबात समजलेला नाही. अशा स्त्रीयांना कुत्सित वागणुक देऊ नये. 
 'पंच-वायु' किंवा मानवी शरीरातील ५ आवश्यक तत्वे असलेल्या या आयुर्वेदिक संकल्पनांची माहिती असणे गरजेच आहे.
१) प्राण: छाती व डोके : हृदयाचे ठोके आणि श्वास. प्राण श्वासाद्वारे शरीरात प्रवेश करतो आणि रक्ताभिसरण प्रणालीद्वारे प्रत्येक पेशीमध्ये पाठविला जातो.
२) उदान: गळाबोलणे, गाणे, हसणे आणि रडणे याप्रमाणे स्वरयंत्राद्वारे ध्वनी निर्मिती. तसेच ते अस्तित्वाच्या हेतूशी संबंधित स्वरध्वनी निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या जागरूक उर्जेचे प्रतिनिधित्व करते. म्हणून उदानावरील संयम उच्च केंद्रांना शरीरावर संपूर्ण नियंत्रण देते.
३) समान: नाभि :अन्नाचे पचन आणि पेशी चयापचय (म्हणजे नवीन पेशींची दुरुस्ती आणि निर्मिती आणि वाढ). समानमध्ये शरीरातील उष्णता नियंत्रित करणाऱ्या प्रक्रियांचाही समावेश होतो.
४) व्यान: संपूर्ण शरीर : ऊर्जा जी सर्वत्र पसरते
शरीर (म्हणजे अभिसरण). शरीराचा विस्तार आणि आकुंचन प्रक्रिया, उदा. ऐच्छिक स्नायू प्रणाली.
५) अपान: गुदद्वार ओटीपोट:  फुफ्फुस आणि उत्सर्जन प्रणालीद्वारे शरीरातून टाकाऊ पदार्थांचे उच्चाटन.
यातील शेवटचे - अपान वायु - जेव्हा स्त्रीला मासिक पाळी येते तेव्हा सर्वात प्रमुख असते. म्हणजेच खालचा वायु सर्वात सक्रिय असतो. 
मन आणि चेतना या ५ वायुंशी  कमी-अधिक सुसंगत असल्याने  मासिक पाळीत, अपान वायु मनावर सर्वात जास्त प्रबळ असतो आणि चेतना अक्षरशः खाली  खाली खेचली जाते, म्हणजे बाहेर पडणे. देवळे धार्मिक स्थळे आणि प्रथा यांचा मूळ उद्देश चैतन्य किंवा मनाला आत्म्याकडे किंवा भौतिकतेपासून दूर करणे हा आहे. अशा ठिकाणी ऊर्जेचा जोरदार संचित नमुना असतो.
त्यामुळे साहजिकच आणि स्वाभाविकपणे - मासिक पाळीच्या काळात स्त्रीला अशा ठिकाणी राहायचे असते किंवा अध्यात्मिक कार्यात गुंतायचे असते पण परिणामी मनावर प्रचंड ताण पडतो - त्यामुळे ५ वायुंवर  विशेषत: अपानावर - त्यामुळे नियमित जैविक क्रियाकलापांमध्ये मोठ्या प्रमाणात अडथळा येतो. 
मन आणि मनाचा कल यामुळे वायुच असंतुलन देखील होते आणि त्यांच्या नैसर्गिक सुसंवादात अडथळा येतो ज्यामुळे जैविक संतुलन बिघडते. प्राचीन काळी स्त्रियांना मासिक पाळीच्या वेळी स्वयंपाक करण्याची परवानगीही याच कारणास्तव नव्हती - अग्नी ही उर्जेचा जोरदार ऊर्ध्वगामी नमुना होता. शारीरिक ऊर्जेच्या पातळीवर एक चक्र कार्यान्वित होत असते, याकाळात तीचे लक्ष धार्मिक कार्यात लागणार नाही यासाठी तीला आराम शांतता गरजेची होती ती दिली गेली परंतु ही पद्धत पाळताना विटाळ भावना का आली असेल हे मात्र शोधतेय मी.
(आता कालानुरूप कस कराव हा विचार करण्याचा आपापला भाग झाला. शास्त्रीय कारण मात्र विचार करण्यासारखे आहे.)

३१) हिंदु धर्मात विवाह का असतात?
"विवाह" हे एक पुरुष व स्त्री अश्या दोन व्यक्तीमधील सामाजिक बंधन आहे. हिंदू धर्मीयांत हा संस्कार आहे, तर अन्य धर्मीयांत हा कायदेशीर करार असतो. विवाह हा संतती किवा वंश पुढे नेण्यासाठीचा सामाजिक मार्ग आहे. विवाह संस्था ही संस्कृतीस आणि उपसंस्कृतीस अनुसरून विविध पद्धतीनी पतिपत्नीमधले जवळकीचे आणि लैंगिक नाते मान्य करते. विवाहामुळे दोन व्यक्तीच नव्हे तर दोन कुटुंबे आणि त्यांचे नातेवाईक नात्याने जोडले जातात या नात्यास लग्नगाठ म्हणतात लग्न हे पवित्र बंधन आहे.
विविध विधीचा तसेच संबंधित सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रथांचा समुच्च्य म्हणजे विवाहसंस्था होय विवाहसंस्थेचे उद्दिष्ट मानवी समाजातील प्रजनन प्रक्रियेवर नियंत्रण ठेवणे हे आहे. धार्मिक विधी ‌द्वारे त्याला सामाजिक सहमती प्रदान कण्यात येते. वैवाहिक विधीचा मुख्य उद्देश नवीन संबंधाची माहिती देणे, त्याला सुखमय बनवणे तसेच नानाप्रकाराचे अनिष्टांपासून त्याचे रक्षण करणे आहे.
विवाह संस्कार वा विधीमध्ये विस्मयकारक वैविध्य आढळते. ह्या संस्कारात चार पायऱ्या असतात. पहिली पायरी हा वधूच्या स्थितीमध्ये होणाऱ्या परिवर्तन सुचित करणारी विधि आहे. दुसरी पायरी ही विवाहामध्ये कन्यादान करून कन्येच्या पित्याकडून पतीच्या नियंत्रणात जाण्याची स्थिती घोषित करते. तिसरी पायरी ही उर्वरताची प्रतीक आणि संतानसमुद्रीची कामना सूचित करते. चौथ्या पायरीवरच्या विधी वधु-वराचे ऐक्य आणि अभिन्नतेला सूचित करते. 
विवाहात विधींचे महत्त्व मोलाचे आहे.  एकमेकांना समजुन सांभाळून घेण्यासाठी केलेल्या वचनांची नोद आहे. परत ईकडे निसर्गाच्या नियमाची आठवण होते ती हीच की विचार भावना क्रीया. या विधीद्वारे एकमेकांना आपल मानुन तारून नेण्याचा विचार करून ते विधी केल्यानं तो नोंद केला जाते जेणेकरून तो पाळण्याची क्रिया व्हावी. हिंदू संस्कृतीनुसार कुटुंब व्यवस्था नीट जपली जाण्यासाठी खुप विचार करून यांची आखणी केली गेली असावी. विवाह विधी हा संस्कार आहे यात प्रेम आत्मियता जाणवेल. परंतु करारात व्यवहाराची झालर येते. जी कुटुंब व्यवस्थेसाठी ऊपयोगी नाही.

३२) विवाहात विधी का असतात?
कन्यादानाचा विधी वधूच्या पालकांकडून केला जातो. दोन्ही कुटुंबे जोडप्याच्या मिलनासाठी करत असलेल्या बांधिलकीची कबुली देण्यासाठी सर्व आमंत्रित पाहुण्यांसमोर हा विधी केला जातो. वधूच्या कल्याणाची जबाबदारी वराकडे हस्तांतरित करण्याचाही तो संकेत आहे. कन्यादान हे सुनिश्चित करण्यासाठी केले जाते की वराने सर्व पाहुण्यांसमोर आपल्या वधूची काळजी घेण्याचे कर्तव्य स्वीकारले आहे, ज्यामुळे त्याची जबाबदारी वाढते.
लाजा होम : भारतीय स्त्रीचा मनाचा मोठेपणा आणि अंतःकरणाचा दिलदारपणा या लाजासमर्पणातून व्यक्त होतो. स्वतःच्या सुखापेक्षाही इतरांचे सुख मोलाचे आहे. आपण आनंदी राहण्यापेक्षा इतरांना आनंदी ठेवणे, ही आत्मसमर्पणाची भावना स्त्री या विधीच्या माध्यमातूनच सुरू करते. आजपासून तू मला पितृकुळापासून वेगळे कर, पण पतिकुळापासून कधी विभक्त करू नकोस. ही प्रार्थना आहे अर्यमा देवासाठी अर्यमा म्हणजेच न्यायव्यवस्थेला सांभाळणारा. यम-नियमांपासून कधीच वेगळा न होणारा. अशा या न्यायकारी देवाजवळ केली गेलेली प्रार्थना सफल ठरेल व तो निश्चितच स्त्रीशक्तीला योग्य तो न्याय देत राहील. तो न्यायशील ईश्वर स्त्रियांच्या त्याग व समर्पण भावनेला वैवाहिक जीवनात योग्य ती दिशा देत राहील. यामुळे श्वसुरगृहाशी त्यांची इतकी एकरूपता वाढेल की, या कुळापासून त्या दूर राहणार नाहीत. तिच्या या मंतव्यातून भविष्यातील उज्ज्वल यश दृष्टिपथात येत आहे. यामुळे पतिकुळासह पितृकुळसुद्धा सुखी व आनंदी राहील. वैदिक विवाह संस्कारातील प्रत्येक विर्धीची भावना इतकी उदात्त, उदार व दिव्य आहे की, तिची बरोबरी इतर कोणत्याच विवाह पद्धर्तीशी होऊ शकत नाही. अशा विविध मौलिक विधीप्रसंगांतून उच्च आदर्शाची पेरणी होऊन समाजाची नवनिर्मिती होण्यास मदत मिळते. लाजाहोम हा त्यांपैकीच एक महत्त्वाचा मानला जाणारा विधी, जो की उत्कट हृदयस्पर्शी आणि उच्च आदर्शाना अभिव्यक्त करणारा आहे
मंगलाष्टकांचे मूळ विवाहप्रसंगी ज्येष्ठांनी वधूवरांना त्यांच्या दांपत्यजीवनासाठी ‌द्यावयाच्या आशीर्वचनात आहे. पारंपरिकरीत्या मंगलाष्टक ही आठ ओळींचा चरण असलेली, विशिष्ट सुरांत म्हणण्याची प‌द्यरचना असते. तिचा एक चरण संपल्यानंतर जमलेली मंडळी वधूवरांवर फुले आणि अक्षतांचा वर्षाव करतात. वधू आणि वराला त्यांच्या दांपत्यजीवनासाठी शुभेच्छा आणि आशीर्वाद हा या रचनांचा मुख्य गाभा मात्र टिकून आहे. प्राचीन काळी नोंदोंगी वगैरे नसल्यामुळे लग्न सार्वजनिक करण्यासाठी हारांची देवाणघेवाण "जय माला" हा एक पारंपारिक भारतीय विवाह विधी आहे ज्यामध्ये वधू आणि वर एकमेकांच्या स्वीकृती आणि आदराचे प्रतीक म्हणून फुलांच्या हारांची देवाणघेवाण करण्यासाठी जातात. सर्व जाती- पंथांमध्ये विवाह हा धार्मिक, पवित्र आणि अत्यंत शुभ मानला जातो कारण दोन व्यक्ती कायमचे बंधनात बांधणार आहेत. हारांची देवाणघेवाण करण्याची कृती आध्यात्मिक महत्त्व दर्शवू शकते आणि विवाहातील दोन आत्म्यांच्या मिलनाचे प्रतिनिधित्व करू शकते. इतरांसाठी. ही एक महत्त्वाची आध्यात्मिक अर्थ नसलेली सांस्कृतिक परंपरा आहे, जय माला समारंभाला अध्यात्माची जोड आहे की नाही हे सहभागी व्यक्तीच्या दृष्टिकोनावर आणि विधीचे पूर्ण महत्त्व समजून घेण्यावर अवलंबून असते.
मंगळसूत्र म्हणजे वराने वधूला दिलेले वचन, विनंती, आशीर्वाद आणि वचनबद्धता आहे. नुसते मंगळसूत्र बांधून लग्न पूर्ण होत नाही. वर आणि वधू यांनी मिळून सप्तपदी नावाची खालील ७ व्रते घ्यावीत
गठबंधन हे दोन व्यक्तीमधील अतूट बैबाहिक बंधनाचे प्रतीक आहे. गाठ बांधणे म्हणजे काहीही सुरक्षित करणे. खरे तर असे मानले जाते की या विधीने वधू-वरांचे नाते कायमचे सुरक्षित होते. वधू आणि बर जेव्हा त्यांच्या संबंधित कपड्यांसह गाठ बांधतात तेव्हा ते प्रतीकात्मकपणे एकमेकांशी जोडलेले असतात लग्न समारंभात, वधूची चुनरी आणि वराचा पटका म्हणजेच दुपट्टा एकत्र जोडला जातो. जो एकता आणि सौहार्दाच्या बंधनाचे प्रतीक मानला जातो. होय आणि म्हणूनच या विधीला गठबंधन म्हणतात 

३३) एकादशीचा ऊपवास का करतात?
एकादशी व्रत ज्यांची श्रद्धा आहे आणि भगवान विष्णूची उपासना करण्यावर विश्वास आहे  त्यांच्यासाठी आहे. हा हिंदू धर्मातील सर्वात फलदायी व्रतांपैकी एक मानला जातो. एकादशी व्रतामुळे  तुमच्यात शांती, सौहार्द आणि समृद्धी येउ शकते. उपवास तुम्हाला आध्यात्मिक प्रवासाला जाऊ देतो आणि तुमचा जागरूक आत्मा शुद्ध करतो. या तिथीला वैज्ञानिक दृष्टीने कमी व योग्य जेवणे शरीरार उपयुक्त आहे.
एकादशीचे व्रत केवळ तुमचा आत्मा स्वच्छ करत नाही तर तुमचे शरीर विषमुक्त करते आणि शरीरातील चयापचय चांगले करते. भगवान विष्णूच्या उपासकांना एकादशीच्या व्रताची जाणीव आहे. परम मोक्ष, समृद्धी आणि धार्मिक श्रद्धा हे काही एकादशी व्रताचे फायदे आहेत.

३४) आषाढी एकादशी चा ऊपवास द्वादशीला का सोडतात?
द्वादशीला वारकरी संप्रदायात फार महत्व आहे. या दिवशी भगवंत प्रकट झाल्याची मान्यता असून बार्शीला भगवंत मंदिरात शेकडो वर्षापासून भगवंत प्रकट उत्सव साजरा होतो. एकादशीचा उपवास केल्यावर वारकरी द्वादशीच्या पारण्याला म्हणजे उपवास सोडायला बार्शीला भगवंत दर्शनाला जाऊन उपवास सोडतात. 
याची कथा अशी की अंबरीश ऋषी हे एकादशीचे निर्जल व्रत करत. संपूर्ण दिवस पाण्याचा थेंबही न घेता द्वादशीला सूर्योदयाला भोजन करून उपवास सोडत. एकदा एकादशीला दुर्वास ऋषी हे अंबरीश ऋषींच्या आश्रमात आल्यावर दुर्वास ऋषींना त्यांनी द्वादशीच्या भोजनास थांबण्याची विनंती केली. दुर्वास ऋषींनी मान्यता देऊन ते नदीवर गेले. सूर्यास्त होऊनही ते परत न आल्याने अंबरीश ऋषींसमोर प्रश्न उभा राहिला.
अखेर त्यांनी थेंब भर पाणी पिऊन उपास सोडला आणि यजमान येण्याआधी भोजन न करता त्यांचा मानही ठेवला. मात्र दुर्वास ऋषींना ही गोष्ट समजल्यावर ते चिडले. अंबरीश ऋषींना १० जन्म घ्यावे लागतील असा शाप दिला. यानंतर भगवंताने आपल्या भक्तावरील हा शाप स्वतःवर घेतला आणि त्यांनी दहा अवतार घेतले, परमेश्वरान आपल्या भक्तासाठी हे केलं तसेच या दिवशी भगवान विष्णु अवतरले. अशी मान्यता वारकरी सांप्रदायात आहे.

३५) हिंदु संस्कृतीत हातावर पायावर जास्त करून महिला मेहूंदी का काढतात?
मेहंदीचा रंग नैसर्गिक असतो. लग्न असो वा सण, मेहंदी लावण्याची प्रथा शतकानुशतके चालत आलेली आहे. 
महत्वाच कारण हे की मेहंदी तणाव कमी करण्यात मदत करते. मेहंदी हे औषध आहे. लग्नाच्या वेळी वातावरण तणावपूर्ण असते, त्यामुळे ताप आणि डोकेदुखीचा त्रास होतो. यामुळेच लग्नाला उपस्थित असलेल्या जवळपास सर्वच स्त्रिया वधू-वर मेहंदी काढतात. हाताच्या दोन्ही बाजूंना मेहंदी लावल्याने हाताच्या दोन्ही बाजूंना असणारे पिगमेंटेशन नियंत्रित होते. त्यामुळे तणाव नियंत्रित राहतो. पायातही तत्सम पेशी आढळतात. त्यामुळे पायाला मेंदी लावल्याने परिस्थितीही बऱ्याच अंशी नियंत्रणात राहते. विज्ञानही हे मान्य केलय.
यातला सर्वात चांगला भाग म्हणजे त्याचा वास, सुंदर सागरी रंग आणि मेंदीमुळे मिळणारे आरोग्य फायदे. शिवाय मेहेंदीचा सुगंध बरेच दिवस टिकतो. यामुळे लग्नाच्या सुरुवातीच्या दिवसांमध्ये प्रेम वाढण्यास मदत होते. निसर्गाच्या सहकार्यास दादच दिली पाहिजे.
इतकेच नाही तर मेहंदीचा उपयोग प्राचीन काळी आयुर्वेदिक औषध म्हणूनही केला जात होता.
हिंदू धर्मात १६ अलंकारांचा उल्लेख आहे, ज्यामध्ये मेहंदी देखील समाविष्ट आहे. मेहंदी वधूचे सौंदर्य वाढवण्याचे काम करते. म्हणुनच कदाचित 
मेंदी लावण्याच्या विधीला धार्मिक आणि सामाजिक महत्त्व आहे. याशिवाय मेहंदीला सौंदर्य आणि सौभाग्याचे प्रतीक मानले जाते.


+++

अनुक्रमणिका 

) मंगल प्रसंगी आंब्याच्या पानाचच तोरण दारावर लावतात
) रोजची पूजा का महत्त्वाची?
) मुंज करण गरजेच का मुंज म्हणजे काय?
) दारासमोरच तुळस का लावायची?
) वडीलधाऱ्यांच्या पाया का पडायचे?
) पिंपळच झाड का लावावी?
) कपाळाला कुंकु का लावायच?
) हिंदु संस्कृतीत कान टोचण्याची पद्धत का आहे?
) जमिनीवर बसुन एकत्रच का जेवले पाहिजे?
१०
) दक्षिणेला डोक करूनच का झोपायचे?
११
) ऊपवास का करायचे पूर्वीचे लोक?
१२
) परमेश्वर सर्वत्र आहे म्हणता मग मूर्ती पुजा का करायची?
१३
) बांगड्या भरण्याची पद्धत का असेल?
१४) पुजेत  मंगलकार्यात नारळच का वापरतात?
१५
) सणासुदीला तसेच शुभ प्रसंगी देवळात जायच अस का म्हणतात?
१६
) जानवं का घालायच?
१७
) नवरात्र कोणत पण असो दिवसच का असतं?
१८
) आपण १०८ वेळा मंत्र का पाठ करतो?
१९
औक्षण करण्याचे महत्त्व काय ?
२०
देवीची ओटी भरण्याचे महत्त्व काय ?
२१
) गौरीहार का पुजायचा?
२२
) पूजेमध्ये विड्याच पानाचे महत्त्व?
२३
) नवरात्रीचा उपवास का?
२४
) आंघोळ करूनच पुजा का करतात?
२५
) पुजेची काही तयारी आंघोळी आधी काही नंतर चालते अस का?
२६
) आता फुल पारोशान तोडतात मग ती धुता वाहायची चालतात ?
२७
) भारद्वाज पक्षी दिसला की शुभ का मानतात?
२८
) पंढरीच्या वारीत डोक्यावर तुळस का घेतात?
२९
सोडमुंज का करायची असते?

३०) मासिक पाळीत महिलांनी पुजा का करू नये ?

३१) हिंदु धर्मात विवाह का असतात

३२) विवाहात विधी का असतात
३३) एकादशीचा ऊपवास का करतात?
३४) आषाढी एकादशी चा ऊपवास द्वादशीला का सोडतात?
३५) हिंदु संस्कृतीत हातावर पायावर जास्त करून महिला मेहूंदी का काढतात?


Saturday, 8 April 2023

卐 सतीची ५१ शक्तीपीठे 卐


卐 सतीची शक्तीपीठे 卐
एके दिवशी दक्षाने अश्वमेध यज्ञ केला आणि भगवान शिव सोडून सर्व देवांना आमंत्रित केले. देवी सतीला माहित होते की तिचे वडील चूक करत आहेत. म्हणून, ती त्याला भेटायला गेली आणि भगवान शिवाचा आदर करण्याची विनंती केली. पण, दक्षाने नकार दिला आणि पाहुण्यांसमोर सतीचा अपमान केला. संतप्त झालेल्या सतीने देवी आदि पराशक्तीचे रूप धारण केले आणि तिच्या वडिलांना आणि त्यांच्या पवित्र यज्ञविधीला शाप दिला. त्यानंतर, तिने तिची आंतरिक योगिक अग्नी प्रज्वलित केली, स्वतःला पेटवून घेतले आणि जाळून मारले.

आपल्या पत्नीच्या मृत्यूने क्रोधित आणि शोकग्रस्त झालेल्या शिवाने सतीचे शरीर आपल्या खांद्यावर ठेवले आणि विश्वात फिरले. हे पाहून देवतांनी अखेरीस भगवान विष्णूंना शिवाची स्थिती पूर्ववत करण्यास मदत करण्यास सांगितले. त्यानंतर, भगवान विष्णूंनी आपले सुदर्शन चक्र फेकले आणि सतीच्या निर्जीव शरीराचे तुकडे केले. सतीच्या शरीराचे ५१ तुकडे आणि दागिने पृथ्वीवर पडले. ज्या ठिकाणी सतीचे शरीर आणि दागिने पृथ्वीवर पडले ती शक्तीपीठे बनली. 
जी पुढे मानवाना मार्गदर्शक व भक्तीची ठिकाणे झाली. 

नवरात्रीच्या निमित्ताने नऊ तरी शक्तीपीठं शोधत समजुन घेऊ असा विचार आला. आपण सोबत असाल तर आणखी आनंद होईल. 
आशा आहे पुढचे नऊ दिवस आपणही ती वाचाल.

*********************************************************************************
अनुक्रमणिका 

 

 देवीचे नाव

 सतीचा अवयव

 ठिकाण

 

.

विशालाक्षी देवी

 कानातले किंवा डोळे

काशी

ऊत्तर प्रदेश

२.

कामाख्या देवी 

 योनी

गोवाहाटी

 आसाम

३.

बहुलादेवी शक्तीपीठ

 डावा बाहु

केतुग्राम

 प. बंगाल

४.

भद्रकालीमाता 

 हनुवटी

नाशिक

 महाराष्ट्र

५.

हिंगलजामाता

 मस्तक

बलुचिस्थान

 पाकिस्तान

६.

मणिबंध माता

 मनगट

पुष्कर

राजस्थान

७.

ललितादेवी

 बोट

प्रयागराज

ऊत्तर प्रदेश

८.

तारा तारिणी देवी

 स्तन

गंजम

 ओरीसा

९.

त्रिपुरमालिनी देवी 

 स्तन

जालंधर

पंजाब

१०.

किरीटेश्वरी माता

 मुकुट

मुर्शिदाबाद

. बंगाल

११.

कात्यायनी देवी

 केस

वृंदावन

 ऊत्तर प्रदेश

१२.

करवीर देवी

 त्रिनेत्र

कोल्हापूर

महाराष्ट्र 

१३.

शुचींद्रम देवी

 वरचा जबडा दात

कन्याकुमारी

तामिळनाडू 

१४.

ज्वालामुखी शक्तीपीठ

 जीव्हा

कांगडा

हिमाचल

१५.

चट्टल शक्तीपीठ

 ऊजवा हात

चितगाव

बांग्लादेश

१६.

गंडकी शक्तीपीठ

 दक्षिणगंड कपोल

मुक्तिनाथ

 नेपाळ

१७.

बैद्यनाथ जयदुर्गा शक्तीपीठ

 ह्रदय

देवघर

झारखंड

१८.

महामाया शक्तीपीठ

 कंठ

अमरनाथ

 जम्मु काश्मिर

१९.

दाक्षायणी शक्तीपीठ

 ऊजवा हात

 मानस सरोवर

तिबेट

२०.

मिथीला शक्तीपीठ

 डावा खांदा

दरभंगा

बिहार

२१.

गुह्येश्वरी देवी

 गुडघे

काठमांडु 

नेपाळ

२२.

पंचसागर शक्तीपीठ :

 खालचा जबडा

काशी

 ऊत्तर प्रदेश

२३.

मंगला गौरी शक्तीपीठ :

 स्तन

गया

बिहार

२४.

अवंतीमाता :

 वरचे ओठ

भैरवपर्वत 

ऊज्जैन

२५.

कालमाधव शक्तीपीठ :

 घसा / नितंब*

अमरकंटक

 मध्य प्रदेश

२६.

शारदादेवी शक्तीपीठ :

 गळ्यातला  हार

त्रिकुटपर्वत मैहेर

 मध्य प्रदेश 

२७.

नर्मदादेवी  शोन्देश

 ऊजवे नितंब

अमरकंटक अनुप्पुर

 मध्य प्रदेश 

२८.

वणी देवी :

 ऊजवा हात

नाशिक

 महाराष्ट्र

२९.

श्रीपद्माक्षी रेणुकामाता

 मेंदू

कवाडे अलिबाग

 महाराष्ट्र

३०.

 अंबाजी माता अरासुरी

 ह्रदय

 अरासुर

 गुजरात

३१.

 कालीपीठ

 ऊजव्या पायाचा अंगठा

 कालीघाट⁸

 कलकत्ता

३२.

 विमला शक्तीपीठ

 पाय

 पुरी

 ओडीसा

३३.

 श्रीपर्वत सुंदरी

 पैंजण

 लद्दाख

 लेह

३४.

 सर्वशैल शक्तीपीठ

 डावा गाल

 कोटीलिंगेश्वर

 आंध्र प्रदेश

३५.

 विमला क्षेत्र शक्तीपीठ

 नाभी

 पुरी

 ओरीसा

३६.

 सुगंधा शक्तीपीठ

 नासिका

 शिकारपूर

 बांग्लादेश

३७.

 भ्रामरीदेवी त्रिस्रोता

 डावा पाय

 सालबाढी

 प. बंगाल

३८.

 जयंती शक्तीपीठ

 ऊजवी मांडी

 मेघालय

 आसाम

३९. 

 कन्याश्रम शक्तीपीठ 

 पाठ

 कन्याकुमारी

 तामिळनाडू 

४०. 

 सावित्रीदेवी

 ऊजवी टाच

 कुरूक्षेत्र

 हरियाना

४१. 

 कांची देवगर्भा

 कंबर

 बीरभूम

 प. बंगाल

४२. 

 अपर्णा शक्तीपीठ

 पैजण

 करतोयातट

 बांग्लादेश

४३. 

 कपालिनी शक्तीपीठ

 टाच

 मेदिनीपूर

 प. बंगाल

४४. 

 प्रभास, चंद्रभागा देवी 

 पोट

 जुनागढ

 गुजरात

४५. 

 रत्नावली कुमारी 

 खांदा

 हुगळी

 प. बंगाल

४६. 

 भवानी

 हात

 तुळजापूर

 महाराष्ट्र 

४७. 

 रेणुकामाता    

 खांदा

 माहुर 

महाराष्ट्र

४८. 

सुरकंडा माता 

 डोक्याचा भाग 

गढवाल        

 उत्तराखंड 

४९. 

 दंत काली माता 

 दात 

 नेपाळ 

 

५०. 

 विराट माँ अंबिका

 पायाची बोटे 

 भरतपूर 

 राजस्थान 

५१

अबुर्दा देवी कात्यायनी शक्तीपीठ 

 अधर

 माऊट अबु

 राजस्थान 

******************************************************************************
(२६ मार्च २०२३)
१. विशालाक्षी देवी - शक्तीपीठ : काशी ऊत्तर प्रदेश

विशालाक्षी माँ म्हणजे विस्तीर्ण डोळा असलेली  किंवा देवी पार्वती, भगवान शिवाची पत्नी. विशालाक्षी मंदिराला विशालाक्षी गौरी मंदिर म्हणून देखील ओळखले जाते. हे सर्वात प्रसिद्ध हिंदु मंदिर आहे जे काशी येथे स्थित आहे. वाराणसी, उत्तर प्रदेश, भारत मधील पवित्र गंगेचा किनारा. विशालाक्षी मंदिर हे हिंदू दैवी मातेला समर्पित सर्वात पवित्र मंदिरे म्हणून प्रारंभपीठ मानले जाते.  विशालाक्षी मंदिराचा इतिहास : असे मानले जाते की माता सतीचे कानातले किंवा डोळे वाराणसीमध्ये या पवित्र ठिकाणी पडले आहेत. काजली तीज, भारतीय महिलांसाठी सर्वात महत्वाचा हिंदू सण, विशालाक्षी मंदिरात अतिशय आनंदाने साजरा केला जातो. हा उत्सव भाद्रपद (ऑगस्ट) या हिंदू महिन्याच्या तिसर्‍या दिवशी पंधरवड्यादरम्यान आयोजित केला जातो.
******************************************************************************

(२७ मार्च २०२३)
२. कामाख्या देवी शक्तीपीठ : गोवाहाटी, आसाम
भारतात शक्ती साधनेची काही खास ठिकाणे आहेत ज्यांना शक्तीपीठ म्हणून ओळखले जाते. आसाम राज्यातील गुवाहाटी येथील टेकडीवर बांधलेले कामाख्या देवीचे मंदिर हे असेच एक शक्तिपीठ आहे ज्याला महाशक्तीपीठ म्हणतात. माता सतीचा योनी भाग येथे पडला होता, त्यामुळे येथे देवीच्या योनी भागाची पूजा केली जाते, जी योनीच्या आकाराच्या खडकाच्या रूपात विराजमान आहे. हा खडक नेहमी फुलांनी आच्छादलेला असतो आणि येथून नेहमीच पाणी वाहत असते. योनी भाग येथे असल्यामुळे मातेलाही मासिक पाळी येते.या मंदिरात द्वितीय उत्पन्न दुर्गा किंवा माँ भगवतीची मूर्ती किंवा चित्र नाही. निळ्या पाषाणाच्या योनीत माता कामाख्या इथे वास्तव्य करते. जे लोक या खडकाची पूजा करतात, पाहतात, स्पर्श करतात त्यांना देवीची कृपा आणि मोक्ष सोबतच देवी भगवतीचा सहवास प्राप्त होतो आणि देवीचे दर्शन आणि पूजा केल्याने विविध मनोकामना पूर्ण होतात. 
******************************************************************************
(२८ मार्च २०२३)
३. बहुलादेवी शक्तीपीठ : प. बंगाल

ब्रह्मांडाची एक प्रेरणादायी शक्ती- "बहुला शक्तीपीठ" पश्चिम बंगाल हे भारतातील ऐतिहासिक ठिकाणांपैकी एक आहे, जिथे हिंदू भक्तांद्वारे दैवी शक्तीची पूजा  केली जाते आणि  पौराणिक कथेनुसार देवी सत्तीचा डावा बाहु  येथे पडला आहे. या पौराणिक दैवी स्थानाच्या मुख्य मूर्ती देवी "बहुला" (भव्य) आणि भगवान शिव "भिरूक" सर्वसिद्धिदायी म्हणून येथे पुजल्या जातात. हे पवित्र स्थान मातेला समर्पित आहे. दुर्गा आणि भगवान शिव. बहुला देवी मंदिर केतुग्राम गावात कटिया स्टेशन, बर्दवान जिल्ह्यातील सुमारे ८ किलोमीटरवर आहे. मंदिर अजय नदीच्या काठी आहे आणि कोलकाता पासून मंदिर सुमारे १९० किमी आहे.
******************************************************************************

(२९ मार्च २०२३)
४. भद्रकालीमाता शक्तीपीठ : नाशिक


नाशिकचे भद्रकाली माता मंदिर हे सतीच्या हनुवटीचा भाग येथे पडला ते आहे. संस्कृत भाषेत हनुवटीला ‘चिबुक’ म्हणतात. यावरून पौराणिक काळात नाशिकला ‘चिबुकस्थान’ असेही म्हणत असत. भद्रकाली मंदिराच्या जागी पूर्वी मठ होता. त्यामुळे या मंदिराला कळस नाही. आजही भद्रकालीचे मंदिर एखाद्या टोलेजंग वाड्यासारखे दिसते. 
******************************************************************************

(३० मार्च २०२३)
५. हिंगलजामाता शक्तीपीठ : बलुचिस्थान

माता सतीचे मस्तक जिथे पडले तिथे हिंगलाज मंदिर आहे. त्यामुळेच मंदिरात मातेचे पूर्ण रूप दिसत नसून केवळ तिचे डोकेच दिसते कारण शरीरात मस्तक हे सर्वात महत्त्वाचे असते, त्यामुळे शक्तीपीठांमध्येही हिंगलाज मातेचे महत्त्व सर्वाधिक मानले जाते. या मंदिराच्या समितीमध्ये हिंदू आणि मुस्लिम दोन्ही धर्मीय असून वर्षातून दोनदा किमान १५ ते २० हजार लोक येथे दर्शनासाठी येतात. पाकिसातानात या देवळाला नानी का मंदिर म्हणतात. हिंगलजा माता, हिंगलाज देवी, हिंग्लजामाता किंवा हिंगुली अशी नाव याच देवीची आहेत. या शक्तीपीठाला जाण्याचा मार्ग अमरनाथ सारखा खडतर आहे. हे हिंदु-मुस्लिम एकता की मिसाल म्हणुन प्रसिद्ध आहे. 
******************************************************************************

(३१ मार्च २०२३)
६. मणिबंध माता शक्तिपीठ : पुष्कर राजस्थान

देवी गायत्रीला समर्पित मणिबंध शक्तीपीठ मंदिर पुष्कर, राजस्थान येथे स्थित ५१ शक्तीपीठ मंदिरांपैकी एक आहे जिथे देवीचे मनगट पडले असे म्हटले जाते. हे पुष्करजवळ गायत्री टेकडीवर आणि अजमेर, राजस्थानच्या वायव्येला ११ किमी आणि प्रसिद्ध पुष्कर ब्रम्हा मंदिरापासून सुमारे ५~७ किमी अंतरावर आहे. देवी सतीच्या दोन मणिवेदिका - मनगट पडलेल्या जागेला मनिवेदिका मंदिर आणि नंतर मंदिरात स्थापित केलेले चिन्ह गायत्री देवी म्हणून ओळखले जाते. येथे दोन मूर्ती आहेत, एक देवी सतीची असून तिला गायत्री म्हणतात. मंदिरातील दुसरी मूर्ती सर्वानंद (सर्वांना आनंद देणारी) म्हणून ओळखली जाणारी भगवान शिवाची आहे. गायत्रीचा अर्थ सरस्वती. सरस्वती ही हिंदू संस्कृतीतील ज्ञानाची देवी आहे. हे मंदिर गायत्री मंत्र साधनेसाठी आदर्श ठिकाण मानले जाते. हे मंदिर एका टेकडीवर बांधलेले आहे आणि दगडांनी बनवलेले आहे ज्यावर विविध देवदेवतांच्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत. मंदिराची कला आणि वास्तू वाखाणण्याजोगी आहे आणि मोठे खांब या पवित्र वास्तूची भव्यता दर्शवतात. पुष्कर मेळा सण हे येथील आकर्षण आहे आणि तो देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय दोन्हीही मोठ्या संख्येने गर्दीला आकर्षित करतो. वर्षातून दोनदा येणारी नवरात्री - एक मार्च किंवा एप्रिल महिन्यात आणि दुसरी हिंदू कॅलेंडरनुसार सप्टेंबर किंवा ऑक्टोबर महिन्यात, इथल्या प्रमुख सणांपैकी एक आहे.
******************************************************************************

(१ एप्रिल २०२३)
७. ललितादेवी शक्तीपीठ : प्रयागराज ऊत्तर प्रदेश

भारताच्या उत्तर प्रदेश राज्यातील प्रयागराज (अलाहाबाद) चा संगम आहे. माता सतीचे बोट याच किनाऱ्यावर पडले होते. ती शक्ती ललिता आहे आणि भैरवाला भव म्हणतात. प्रयागराजमधील तीन मंदिरे शक्तीपीठे मानली जातात आणि तिन्ही मंदिरे प्रयाग शक्तीपीठातील शक्ती 'ललिता'ची आहेत. 'अक्षयवत', 'मीरापूर' आणि 'आलोपी' या ठिकाणी माता सतीची बोटे पडली होती, असे मानले जाते. अक्षयवट किल्ल्यातील 'कल्याणी-ललिता देवी मंदिरा'जवळ 'ललितेश्वर महादेव'चे मंदिरही आहे. मत्स्यपुराणात वर्णन केलेल्या १०८ शक्तीपीठांमध्ये येथील देवीचे नाव ‘ललिता’ असे दिले आहे. या देवळात प्रवेश करताच दिव्य शक्तीची अनुभुती मनास होते.
******************************************************************************

(२ एप्रिल २०२३)
८. तारा तारिणी देवी : ओरीसा

दक्षिण ओरिसातील जवळजवळ प्रत्येक घरात तारा-तारिणी या देवींना प्रमुख देवता (इष्ट-देवी) मानले जाते. हे महत्त्वाचे आणि प्रसिद्ध शाक्तपीठ ॠषिकुल्या नदीच्या दक्षिण तीरावर ब्रह्मपूरच्या उत्तरेला ३० किलोमीटर अंतरावर डोंगराच्या माथ्यावर आहे. टेकडीची उंची अंदाजे 708 फूट आहे.  ही टेकडी तारा तारिणी टेकडी (पर्वत) या नावाने प्रसिद्ध आहे आणि ती निसर्गसौंदर्याने वेढलेली आहे. मंदिराचे नयनरम्य दृश्य, टेकडीच्या माथ्यापासून ते ॠषिकुल्या नदीच्या काठापर्यंत प्रत्येक यात्रेकरूला निसर्गाचा आणि दिव्यतेचा उत्कंठावर्धक अनुभव देते आणि अनेकदा त्याचे मन आणि आत्मा मोहून टाकते. मंदिराकडे जाणाऱ्या टेकडीच्या पुढील बाजूस ९९९ पायऱ्या आहेत.
तारिणी मंदिर हे ओडिशाच्या गंजम जिल्ह्यातील पुरुषोत्तमपूरजवळ रुषिकुल्या नदीच्या काठावर कुमारी टेकड्यांवर (टेकडीची इतर नावे पूर्णागिरी, रत्नागिरी, तारिणी पर्वत) वरील आदिशक्तीचे प्रसिद्ध हिंदू मंदिर आहे. मां तारा तारिणीची येथे आदिशक्ती सती देवीचे स्तन पीठ (स्थानपीठ) म्हणून पूजा केली जाते.

******************************************************************************

(३ एप्रिल २०२३)
९. त्रिपुरमालिनी देवी शक्तीपीठ : जालंधर पंजाब

५१ प्रमुख शक्तीपीठांपैकी एक, त्रिपुरमालिनी शक्तीपीठ जालंधर, पंजाब येथे आहे. त्रिपुरमालिनी शक्तीपीठ हे देवी सती किंवा शक्तीला समर्पित आहे, ज्याची मोठ्या संख्येने हिंदू भक्त पूजा करतात. येथे देवी सतीचा डावा स्तन पडल्याचे मानले जाते. हे पीठ भारतातील पंजाब राज्यातील जालंधर येथे आहे. सतीमातेला त्रिपुरमालिनी आणि भगवान शिवाला भीषण म्हणतात. जालंधर शहर भारतीय रेल्वेच्या हावरा-अमृतसर मुख्य मार्गावर स्थित आहे. वशिष्ठ, व्यास, मनू, जमदग्नी, परशुराम इत्यादी विविध ऋषींनी, त्रिपुरा मालिनीच्या रूपात असलेल्या सती मातेची  आद्य शक्तीची ईकडे पूजा केली होती असे मानतात. 

******************************************************************************
१०. किरीटेश्वरी माता : मुर्शिदाबाद प. बंगाल

पश्चिम बंगालमध्ये असेच एक ठिकाण आहे जिथे सती मातेचा मुकुट पडला होता जे किरीटेश्वरी म्हणून ओळखले जाते. हे मंदिर सुमारे १००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले. असे मानले जाते की हे महामायेचे निद्रास्थान आहे. येथील स्थानिक लोक येथे बसलेल्या देवीला महिषामर्दिनी म्हणतात. हे शक्तीपीठ पश्चिम बंगालच्या मुर्शिदाबाद जिल्ह्यात आहे. हे मंदिर या जिल्ह्यातील नबाग्राम भागातील किरीटकोना गावात बांधले आहे. किरीटकोना गावात हे मंदिर आहे जे किरीटेश्वरी म्हणून प्रसिद्ध आहे. 
******************************************************************************

११. कात्यायनी देवी : वृंदावन

कात्यायनी शक्तीपीठ मंदिर हे हिंदू धर्मातील ५१ पूज्य शक्तीपीठांपैकी एक आहे. वृंदावनातील राधाबागजवळ बांधलेले हे परिसरातील सर्वात प्राचीन मंदिरांपैकी एक आहे. हे मंदिर देवी पार्वतीला तिच्या कात्यायनी स्वरूपात समर्पित आहे. पौराणिक कथेनुसार, भगवान विष्णूने तिचा मृतदेह कापला तेव्हा तिचे केस येथे पडले. काही लोक तिची देवी उमा म्हणून पूजा करतात. त्यामुळे मंदिराला उमा शक्तीपीठ किंवा उमा देवी मंदिर असेही म्हणतात. कात्यायनी शक्तीपीठ वृंदावनमध्ये उचवल चंद्रहास नावाच्या देवीच्या तलवारीचीही पूजा केली जाते. दरवर्षी, विशेषत: नवरात्रीच्या काळात, मंदिर यात्रेकरूंनी फुलून जाते जे देवी कात्यायनीची प्रार्थना करण्यासाठी आणि तिचा आशीर्वाद घेण्यासाठी येतात.
******************************************************************************

१२. करवीर देवी : कोल्हापूर, महाराष्ट्र 

करवीर शक्तीपीठ हे भ महाराष्ट्रातील कोल्हापूर येथे आहे. येथे माता सतीचे 'त्रिनेत्र' याठिकाणी पडले होते. येथील शक्ती महिषासुरमर्दनी आणि भैरव क्रोधाशीष आहे. हे महालक्ष्मीचे वैयक्तिक निवासस्थान असल्याचे मानले जाते. ५१ शक्तीपीठांपैकी हे सर्वात प्रसिद्ध शक्तिपीठ आहे.
कोल्हापूर हे पाच नद्यांचा संगम असलेल्या पंचगंगा नदीच्या काठावर वसलेले प्राचीन मंदिरांचे शहर आहे. महालक्ष्मी मंदिर हे येथील सर्वात महत्त्वाचे मंदिर आहे, जेथे त्रिशक्तीच्या मूर्तीही आहेत. महालक्ष्मीच्या स्वतःच्या मंदिराच्या डोक्यावर शिवलिंग आणि नंदी मंदिर असून व्यंकटेश, कात्यायिनी आणि गौरीशंकर हे देवकोष्ठात आहेत. आवारात अनेक मूर्ती आहेत. अंगणात मणिकर्णिका कुंड आहे, तिच्या काठावर विश्वेश्वर महादेवाचे मंदिर आहे.
******************************************************************************

१३. शुचींद्रम देवी : कन्याकुमारी तामिळनाडू 

सुचिंद्रम शक्तीपीठ हे भारतातील तामिळनाडू राज्यातील कन्याकुमारी या दक्षिणेकडील जिल्ह्यात आहे. या मंदिराला माँ नारायणी मंदिर असेही म्हणतात. सतीमातेचे वरचे दात याठिकाणी पडले होते असे मानले जाते. मंदिरातील मुख्य देवता भगवान शिव, भगवान विष्णू आणि भगवान ब्रह्मा एकाच रूपात आहेत ज्यांना स्थानानुमलयम म्हणतात. हे भारतातील अशा मंदिरांपैकी एक आहे ज्यामध्ये त्रिमूर्ती आणि तिन्ही देवतांची एकाच मंदिरात पूजा केली जाते. या मंदिरात शक्तीची नारायणी म्हणून तर भैरवाची संहार भैरव म्हणून पूजा केली जाते, असे मानले जाते की देवी आजही या पवित्र मंदिरात ध्यान करीत आहे. सुचिंद्रम प्रदेशाला ज्ञानवनम क्षेत्र असेही म्हणतात.
******************************************************************************

१४. ज्वालामुखी शक्तीपीठ : कांगडा, हिमाचल प्रदेश

ज्वालामुखी मंदिर हिमाचल प्रदेशातील कांगडा जिल्ह्यातील एक शक्तीपीठ आहे. माता सतीची 'जिहवा' इथे पडली होता. येथे माता सती 'सिद्धिदा अंबिका आणि भगवान शिव ऊन्मत्त स्वरूपात विराजमान आहेत. 'ज्वाला देवी' किंवा 'ज्वालामुखी' शक्तीपीठ हिमाचल प्रदेशच्या कांगडा खोऱ्यात
कालीधर पर्वताच्या  नयनरम्य पायथ्याशी आहे. . इथे सतीचा 'जिहवा'  पडली असे म्हणतात तसेच ईथे मंदिरात मूर्ती नाही, पण तिथे माता प्रकाशात फुलते. येथे मंदिराच्या आत एकूण १० दिवे निघतात – ४ भिंतीच्या पोकळीतून, ४ मधल्या टाकीच्या भिंतीतून, १ उजव्या भिंतीतून आणि १ कोपऱ्यातून.
******************************************************************************

१५. चट्टल शक्तीपीठ : चितगाव बांग्लादेश


चट्टल शक्तीपीठ देवीचे हे पीठ बांगलादेशातील चितगाव येथून सीताकुंड स्टेशनजवळील चंद्रशेखर पर्वतावर स्थित भवानी मंदिर आहे. चंद्रशेखर शिवाचे मंदिरही आहे. जवळच सीताकुंड, व्यासकुंड, सूर्यकुंड, ब्रह्मकुंड, बारव कुंड, लवनाक्ष तीर्थ, सहस्त्रधारा, जनकोटी शिव आहे. बडव कुंडातून सतत आगीचे लोळ येत आहेत. येथे सतीमातेचा "उजवा हात" पाडला असे मानले जाते. इथली शक्ती "भवानी" आणि शिव "चंद्रशेखर" आहे. शिवरात्रीला येथे मोठा प्रामाणिकपणा असतो. हे शक्तीपीठ सध्याच्या बांगलादेशातील चितगावपासून ३८ किमी अंतरावर सीताकुंड स्टेशनजवळ चंद्रशेखर पर्वतावर आहे.
******************************************************************************

१६. गंडकी शक्तीपीठ; मुक्तिनाथ, नेपाळ

मुक्तिनाथ हे नेपाळमधील गंडकी नदीच्या काठावर आहे. सती आत्मदहन या पौराणिक कथेनुसार, हे पवित्र स्थान आहे जिथे सती देवीचे दक्षिणगंड (कपोल) पडले म्हणुन सती देवीची पूजा गंडकीचंडी (ज्याने तुम्हाला अडथळे दूर करू शकते) म्हणून व  महादेवाची चक्रपाणी (चक्र धारण करणारी) म्हणून केली जाते. गंडकी नदीत स्नान करणाऱ्या लोकांची पापे धुऊन मोक्ष प्राप्त होतो असे म्हटले जाते कारण भगवान विष्णूचे मंदिर बांधण्यासाठी वापरण्यात येणारे पवित्र शाळीग्राम दगड गंडकी नदीत आहेत. एखाद्या व्यक्तीची काही अपूर्ण इच्छा किंवा इच्छा असेल तर ती येथे एकदा भक्तीभावाने गंडकी देवीची पूजा केली तर ती पूर्ण होते.
******************************************************************************

१७. बैद्यनाथ जयदुर्गा शक्तीपीठ देवघर, झारखंड

हिंदू तीर्थक्षेत्र म्हणून या शक्तीपीठाचे महत्त्व आहे. या शक्तीपीठामागील पौराणिक कथा अशी आहे की येथे माता सतीचे हृदय पडले होते आणि म्हणूनच याला हृदयपीठ म्हणूनही ओळखले जाते. माता सती 'जय दुर्गा'च्या रूपात पूजली जाते आणि बाबा भैरवनाथांनी येथे बैद्यनाथ म्हणून वास्तव्य केले आहे. माता सतीच्या शेजारी बैद्यनाथ ज्योतिर्लिंग आहे. हे पहिले शक्तीपीठ आहे जिथे महादेव ज्योतिर्लिंगाच्या रूपात आहेत. या स्थानाला चिताभूमी म्हणूनही ओळखले जाते कारण भगवान शिवाने माता सतीचे हृदय जेथे पडले त्याच ठिकाणी अंत्यसंस्कार केले. जयदुर्गा शक्तीपीठ हे वैद्यनाथ जयदुर्गा शक्तीपीठ, जयदुर्गा मंदिर, पार्वती मंदिर म्हणूनही प्रसिद्ध आहे. बाबा बैद्यनाथ धाम मंदिर म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या बैद्यनाथाच्या मुख्य मंदिरासमोर जयदुर्गा देवीची मूर्ती आहे. शिवाय, दोन्ही मंदिरे त्यांच्या वरच्या लाल धाग्यांनी जोडलेली आहेत आणि असे म्हटले जाते की विवाहित जोडप्यांनी हे दोन शीर्ष रेशमाने बांधले तर त्यांना सुखी आणि समृद्ध वैवाहिक जीवनाचा आशीर्वाद मिळेल.
******************************************************************************

१८. महामाया शक्तीपीठ : अमरनाथ

५१ भागांपैकी 'सतीचा कंठ' या ठिकाणी पडला तेच महमाया शक्तीपीठ होय. अमरनाथ धाम, जगप्रसिद्ध हिमाच्छादित शिवलिंग, महामाया शक्तीपीठ व्यतिरिक्त, भक्तांमध्ये अविश्वसनीयपणे लोकप्रिय आहे. पौराणिक कथेनुसार या ठिकाणी भगवान शिव आपली पत्नी पार्वतीला अमरत्वाचा पाठ देत होते. शिवभैरोला त्रिसंध्येश्वर म्हणून पूजले जाते, तसेच देवी पार्वतीला महामाया शक्तीपीठ म्हणून ओळखले जाते. या मंदिरात सतीच्या अवयवांची तसेच दागिन्यांची पूजा केली जाते कारण तिचा गळा या ठिकाणी पडला होता.
अमरनाथचे महामाया शक्तीपीठ भारतातील काश्मीरमधील श्रीनगरपासून  १४१ किमी अंतरावर १२८०० फूट उंचीवर आहे. अमरनाथ गुहेत जाण्यासाठी दोन मार्ग आहेत - एक मार्ग श्रीनगरपासून ७० किमी अंतरावर असलेल्या बालटालमधून जातो, जो चालण्याच्या दृष्टीने निश्चितच छोटा आहे परंतु खूपच धोकादायक आहे. दुसरा मार्ग पहलगामपासून सुरू होतो, जो चंदनवारी, शेषनाग, पंचतरणी मार्गे जातो. बहुतांश प्रवासी याच मार्गाचा अवलंब करतात.
******************************************************************************

१९. दाक्षायणी शक्तीपीठ : तिबेट मानस सरोवर

मानस  शक्तीपीठ हे हिंदू धर्मातील प्रसिद्ध ५१ शक्तीपीठांपैकी एक मानले जाते. माता सतीचा उजवा हात या ठिकिणी पडला होता. येथे माता सती दाक्षायणी आणि भगवान शिव अमर म्हणून ओळखले जातात. मनसा शक्तीपीठ किंवा दाक्षायणी शक्तीपीठ यालाच म्हणतात. मानस सरोवर म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या अत्यंत पवित्र आणि शुद्ध पाण्याच्या बाजूला मूर्ती ठेवलेल्या दिसतात. 
******************************************************************************

२०.  मिथीला शक्तीपीठ : दरभंगा बिहार

हे शक्तीपीठ भारत व नृपाळ सीमेवर दरभंगामधे आहे. पार्वतीचे  ऊमा व महादेवाचे महोदर स्वरूप मूर्ती पुजली जाते. सतीमातेचा डावा खांदा या ठिकाणी पडला असे मानतात. भैरव: महोदरा किंवा महेश्वर हे मंदिर देवी उमा, पार्वतीचे एक परोपकारी स्वरूप समर्पित आहे. देवी उमा आणि भगवान शिव यांच्या मिलनाचे वर्णन अर्धनारीश्वर म्हणून केले जाते, हे विश्वाच्या पुरुष आणि स्त्री शक्तींचे संश्लेषण आहे. तथापि, या शक्तीपीठामध्ये तीन मंदिरांचा समावेश आहे- मधुबनी जिल्ह्यातील वनदुर्गो मंदिर, समस्तीपूरमधील जयमंगला देवी मंदिर आणि सहरसाजवळील उग्रतारा मंदिर. उच्छैथ भगवती ही वनदुर्गो मंदिरात अभिषेक केलेली देवी आहे जिच्या खांद्यावर मूर्ती आहे. दुर्गामातेचे नववे रूप सिद्धिदात्री म्हणून तिची पूजा केली जाते. मां मंगला जयमंगला देवी मंदिरावर राज्य करते आणि तिसरे मंदिर शक्ती तंत्राचे एक शक्तिशाली केंद्र आहे. मुख्य देवी भगवती तारा चांदीचा मुकुट परिधान करते तिच्या दोन्ही बाजूला एकजाता आणि निल सरस्वतीच्या मूर्ती आहेत. उमा आणि शिव यांचे आशीर्वाद वैवाहिक आनंद आणि शांत घरगुती जीवन आणतात असे मानले जाते. 
******************************************************************************

२१. गुह्येश्वरी देवी :काठमांडु  नेपाळ 

गुह्येश्वरी मंदिरात मातेचे दोन्ही गुडघे पडले, म्हणून त्याला श्री गुह्येश्वरी शक्तीपीठ म्हणतात. हे मंदिर गुह्येश्वरीला (गुप्त ईश्वरी) समर्पित आहे, देवीला गुह्यकाली असेही म्हणतात. गुह्येश्वरी शक्तीपीठाचा भैरव कापाली आहे. नेपाळमधील प्रसिद्ध श्री पशुपतीनाथ मंदिरात जाण्यापूर्वी माता गुह्येश्वरीचे दर्शन घेणे अनिवार्य मानले जाते. ही परंपरा तिथल्या राजघराण्यातील सदस्य आजही पाळतात.
हे शक्तीपीठ श्री पशुपतीनाथ मंदिराच्या पूर्वेस सुमारे १ किमी अंतरावर आहे आणि काठमांडू, नेपाळमध्ये बागमती नदीच्या काठी वसलेले आहे. हिंदूंसाठी आणि विशेषतः तांत्रिक उपासकांसाठी हे एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे. गर्भगृहातील जवळपास सर्वच मूर्ती सोन्या-चांदीच्या आहेत.
******************************************************************************

२२. पंचसागर शक्तीपीठ : काशी ऊत्तप्रदेश

पंचसागर शक्तीपीठ हे उत्तर प्रदेशातील वाराणसीजवळ असलेल्या माँ सतीच्या ५१ शक्तीपीठांपैकी एक आहे जिथे असे म्हटले जाते की भगवान शिव देवी सतीचे शरीर आपल्यासोबत घेऊन गेले होते, तेव्हा माँ सतीचे खालचे दात (खालचा जबडा )खाली पडलेले दिसले. मातेची मूर्ती वाराही म्हणून ओळखली जाते आणि भगवान शिव यांना महारुद्र (क्रोधित व्यक्ती) ही पदवी प्रदान करण्यात आली होती, ज्याचा अर्थ संतप्त व्यक्ती आहे. वराही हा शब्द स्त्री शक्ती म्हणून ओळखला जातो जो दुसऱ्या शब्दात भगवान विष्णूचा वराह अवतार म्हणून ओळखला जातो.
या शक्तीपीठाची कला आणि स्थापत्य कला मोहक आहे. या शक्तीपीठाच्या बांधकामात वापरण्यात आलेला दगड खरोखरच वेगळा आहे आणि त्यावर सूर्यप्रकाश पडला की चमकते. शक्तीपीठाच्या शेजारीच असलेल्या पाणवठ्यात प्रतिमा पडल्यावर जे मनमोहक दृश्य मांडले जाते ते मंत्रमुग्ध करणारे आहे. माँ वाराहीची हिंदू धर्माच्या तीनही प्रमुख शाळांद्वारे पूजा केली जाते: शक्ती (देवीची पूजा), शैव (देव शिवाचे अनुयायी), आणि वैष्णव (भगवान विष्णूची भक्ती). तिची सहसा रात्री पूजा केली जाते.
******************************************************************************

२३. मंगला गौरी शक्तीपीठ : गया बिहार

या मंदिराचा उल्लेख पद्म पुराण, वायु पुराण, अग्नि पुराण आणि अनेक धर्मग्रंथांमध्ये करण्यात आला आहे. येथे शक्तीची पूजा स्तन प्रतीक, पोषणाचे प्रतीक म्हणून केली जाते. सतीमातेचे स्तन याजागी पडले असे म्हणतात.  मंदिर परिसरात अनेक मंदिरे आहेत
******************************************************************************

२४. अवंतीमाता : भैरवपर्वत  ऊज्जैन 

अवंती माँ मंदिर हे गड कालिका मंदिर या नावाने देखील ओळखले जाते, हे भारतातील उज्जैन, शिप्रा नदीच्या काठावर भैरवपर्वतावर स्थित ५१ शक्तीपीठांपैकी एक आहे. येथे अवंती मातेला श्री महाकाली म्हणतात व भगवान शिवाचे भैरव रूप म्हणजे लंबकर्ण. हे भारतातील प्राचीन मंदिरांपैकी एक आहे, हे ५००० वर्षे जुने मंदिर असल्याचे मानले जाते. देवी ही अष्टदस पीठांपैकी एक आहे. देवी महाकाली (मध्य), महालक्ष्मी आणि महा सरस्वती या तीन देवतांपैकी एक आहे. दक्ष यज्ञ आणि सती आत्मदहन या पौराणिक कथेनुसार, हे पवित्र स्थान आहे जिथे "वरचे ओठ" खाली पडले. हे पृथ्वीवरील ७ मोक्ष स्थानांपैकी एक आहे
******************************************************************************

२५. कालमाधव शक्तीपीठ : अमरकंटक

भारतातील प्रमुख सात नद्यांपैकी एक नर्मदा आणि तीन प्रमुख महानद्यांचा उगम अमरकंटक येथे होतो. याशिवाय, जी त्याची सर्वात मोठी ओळख आहे, ती येथे स्थित ५१ शक्तीपीठांपैकी एक आहे, शोण शक्तीपीठ किंवा त्याला कलामाधव शक्तीपीठ म्हणा. हे मंदिर पांढऱ्या दगडांनी बनवलेले असून त्याच्या आजूबाजूला तलाव आहे. येथे देवी सतीचा डावा नितंब पडल्याचे मानले जाते. जरी काही लोकांचा असा विश्वास आहे की येथे सतीचा घसा पडला होता. त्यानंतर या ठिकाणाला अमरकंठ आणि नंतर अमरकंटक असे नाव पडले.
******************************************************************************

२६. शारदादेवी शक्तीपीठ : त्रिकुटपर्वत मैहेर

मध्य प्रदेशच्या पूर्वेकडील सतना जिल्ह्यातील मैहर येथे माता शारदाचे प्रसिद्ध मंदिर आहे, जे या शक्तीपीठांपैकी एक आहे. मैहर हा प्रस्तावित जिल्हा आहे. सध्या हा सतना भाग आहे.मैहर माता शारदाचे मंदिर विंध्य पर्वतरांगेतील त्रिकुट पर्वताच्या शिखरावर आहे. येथे माता सतीचा हार पडला होता, त्यामुळे या ठिकाणाचे नाव मैहर (मै का हार) असे पडले.
******************************************************************************

२७. नर्मदादेवी  शोन्देश अमरकंटक अनुप्पुर

नर्मदा देवी शोनदेश शक्तिपीठ हे प्राचीन मंदिरांपैकी एक आहे आणि ६००० वर्षे जुने असल्याचे मानले जाते आणि मध्य प्रदेशातील अनूप्पूर जिल्ह्यातील अमरकंटक येथे असलेल्या ५१ शक्तीपीठांपैकी एक मानले जाते. देवीला नर्मदा देवी आणि भगवान शिव यांना भद्रसेन किंवा वद्रसेन या नावाने संबोधले जाते. संस्कृतमध्ये अमरकंटक म्हणजे अमर-अमर आणि कंटक-अवरोध. दक्ष यज्ञ आणि सती आत्मदहन या पौराणिक कथेनुसार, "उजवे नितंब" खाली पडलेले हे पवित्र स्थान आहे. असे मानले जाते की अमरकंटक हे देवांचे निवासस्थान होते आणि येथे जो कोणी मरतो त्याला येथे स्थान मिळते.
******************************************************************************

२८. वणी देवी : नाशिक

वणीपासून नाशिकपासून ६५ किमी अंतरावर, नांदुरी गावाजवळ सप्तशृंगी देवी मंदिर हे हिंदू मंदिर आहे. हे मंदिर १२३० मीटर उंचीवर असलेल्या कड्याच्या वर आहे. हे मंदिर सप्तशृंगी देवीला समर्पित आहे. हे मंदिर महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तीपीठांपैकी एक म्हणून प्रसिद्ध आहे. भारतीय उपखंडातील ५१ शक्तीपीठांपैकी हे मंदिर देखील एक आहे आणि हे असे स्थान आहे जिथे सतीच्या अवयवांपैकी एक, तिचा उजवा हात खाली पडल्याची नोंद आहे. असेही मानले जाते की मंदिराची प्रमुख देवता महिषासुर मर्दिनी आहे, जी महिषासुर राक्षसाचा वध करणारी होती. टेकडीच्या पायथ्याशी दगडापासून बनवलेल्या म्हशीचे डोके आहे, जे राक्षसाचे आहे असे मानले जाते.
******************************************************************************

२९. श्रीपद्माक्षी रेणुकामाता कवाडे अलिबाग

पद्माक्षी रेणुका देवी - ज्यांना माता माऊली, काली, भैरवी, अंबा आणि एकवीरा म्हणूनही ओळखले जाते - हे अलिबागमधील कवडे गावात स्थित एक अत्यंत पूजनीय मंदिर आहे.  वामशत्की (२० बिंदूंनी बनलेला प्राणी) तिचे आरोहण किंवा वाहन म्हणून सवारी करते. तिचे विलक्षण सौंदर्य आणि कृपा कथांमध्ये नमूद केले आहे, तर तिचा प्रेमळ स्वभाव अतुलनीय आहे. शिवाय, तिला जोगेश्वरी नावाची एक तितकीच दैवी बहीण आहे जी या प्रसिद्ध निवासस्थानात आहे. सतीच्या शरीरातील मेंदूचा भाग वेरुमाला (आजचे कावडे) श्रीबाग (अलिबाग) किंवा (कुलाबा) येथे पडला असे मानले जाते.
******************************************************************************

३०. अरासुरी अंबाजी माता, गुजरात


अंबाजी मंदिराला आरासुरी अंबाजी मंदिर असेही म्हणतात. हे शक्तीपीठांपैकी एक प्रमुख शक्तीपीठ आहे. येथे सतीचे हृदय पडले. मंदिरात मूर्ती नसून यंत्राची पूजा केली जाते. मुख्य गादी गब्बर टेकीवर आहे.
******************************************************************************

३१. कालीपीठ : कालीघाट कलकत्ता


कालीघाट हे भारतातील ५१ शक्तीपीठांपैकी एक म्हणून ओळखले जाते, जिथे शिवाच्या रुद्र तांडव दरम्यान सतीच्या शरीराचे विविध भाग पडले असल्याचे सांगितले जाते. कालीघाट त्या जागेचे प्रतिनिधित्व करतो जिथे दक्षिणायनी किंवा सतीच्या उजव्या पायाची बोटे पडली.
******************************************************************************
३२. विमला शक्तीपीठ : पूरी ओरीसा
जगन्नाथ मंदिर पुरी मंदिर संकुलात, पवित्र रोहिणी कुंडाच्या पुढे. सतीदेवीचे पाय/पाडा खंडा येथे पडला असे मानले जाते. मंदिर हे सर्व शक्तीपीठांमध्ये अग्रगण्य मानले जाते. भगवान जगन्नाथ हे भैरव रूप म्हणून पूजलेले वैष्णव आणि शैव विश्वासांचे एकरूपता दर्शवते. शक्तीचे शांत रूप म्हणून देवी बिमला ची पूजा केली जाते. बिमला देवीची प्रतिमा क्लोराईट दगडात बनवली आहे. ही प्रतिमा मंदिरात फुललेल्या कमळाच्या पीठात अभिषेक केलेली आहे. भैरबीचे चार हात दैवी रूपात आहेत, एका हातात अक्षयमाला नावाची जपमाळ आहे, दुसर्‍या हातात नागफस नावाचा नाग आहे, दुसर्‍या हातात अमृत कलस नावाचे अमृताचे भांडे आहे आणि चौथा हात वरद आहे. - मुद्रा, आशीर्वादाची मुद्रा. बिमलाचे वर्णन भ्रमाचे पराक्रम असे केले जाते. तिला त्याच वेळी भगवान बलभद्राची क्रिया-शक्ती (कृतीचा पराक्रम), सुभद्राची इच्छाशक्ती (इच्छाशक्ती) आणि भगवान जगन्नाथाची माया शक्ती (भ्रमाचा पराक्रम) म्हणून आमंत्रण दिले जाते. 
******************************************************************************
३३. श्रीपर्वत सुंदरी  : लद्दाख लेह
५१ भागांपैकी सतीची 'उजवा पैंजण' या ठिकाणी पडला. या मंदिरात शक्तीची 'सुंदरी' देवी म्हणून तर भैरवाची 'सुंदरानंद' म्हणून पूजा केली जाते. हे ठिकाण काश्मीर खोऱ्यातील लद्दाख येथे आहे, मंदिराची एकूण कला आणि वास्तू उत्तम आहे. बाजूच्या आवारात विविध देवदेवतांची शिल्पे आहेत. मुख्य गर्भगृहात माँ सतीची मूर्ती आहे. ती नेहमी लाल कापडाने झाकलेली असते आणि मूर्ती काळ्या दगडाची असते. मूर्तीभोवती सोन्याचा घुमट आहे जो मूर्तीचा २/३ भाग वरून झाकतो. शिवाय, विश्वाची एक दैवी शक्ती "देवी श्री सुंदरी" हे भारतातील ऐतिहासिक ठिकाणांपैकी एक आहे, जिथे देवी शक्ती मां दुर्गाला भक्तांकडून "श्री सुंदरी" म्हणून पूजले जाते..
******************************************************************************
३४. सर्वशैल शक्तीपीठ: कोटिलिंगेश्वर आंध्रप्रदेश
गोदावरी तीर शक्तीपीठ किंवा सर्वशैल हे प्रसिद्ध शक्तीपीठ आहे जिथे माँ सतीचा डावा गाल पडला आणि या धार्मिक स्थळावर पुजल्या जाणार्‍या मूर्ती #विश्वेश्वरी (#विश्वेशी) किंवा #राकिनी किंवा #विश्वमातुका (संपूर्ण आई) आहेत असे म्हणतात. जग) आणि भगवान शिव #वत्सनाभ किंवा #दंडपाणी (ज्याला काठी धारण करतो). हे शक्तीपीठ भारताच्या आंध्र प्रदेशातील राजमुंद्रीजवळ गोदावरी नदीच्या काठी कोटिलिंगेश्वर मंदिरात आहे.
******************************************************************************
३५. विमला देवी : पूरी ओरीसा
जिथे सती मातेची नाभी (नाभी) पडली होती. तेथील देवीला विमला आणि भैरवाला जगन्नाथ म्हणतात. (पीठ निर्णाय तंत्र). देवी विमला मंदिर ओडिशाच्या पुरी जिल्ह्यात आहे.
******************************************************************************
३६. सुनंदा शक्तीपीठ : शिकारपूर बांग्लादेश

सुगंधा शक्तीपीठ हे बांगलादेशातील शिकारपूर बारिसाल जिल्ह्यातील गावात देवी सुनंदाला समर्पित हिंदू मंदिर आहे. हे शक्तिपीठ सुनंदा नदीच्या काठावर आहे. हे मंदिर बारिसाल शहरापासून २१ किलोमीटर अंतरावर आहे. हे मंदिर रहिवासी शिकारपूर ताराबारी म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे माँ सतीचे नाक पडले असे म्हणतात. माँ सतीच्या मूर्तीला 'सुनंदा' म्हणतात तसेच भगवान शंकराची 'त्र्यंबक' म्हणून पूजा केली जाते. झलकाटी रेल्वे स्थानकाच्या दक्षिणेस ५ मैलांवर स्थित पोनाबलिया येथे भैरव मंदिर आहे. पोनाबलिया हे सुनंदा नदीच्या काठी असलेल्या शामराईल गावाच्या खाली आहे.
******************************************************************************
३७. भ्रामरीदेवी त्रिस्रोता : सालबारी प. बंगाल
पश्चिम बंगालमधील जलपाईगुडी जिल्ह्यातील फलकाटा येथील शालबारी गावात तिस्ता नदीच्या काठावर त्रिस्रोता शक्तीपीठ आहे. येथे, देवी भ्रामरी शक्तीच्या रूपात, १३ पाकळ्या असलेली, सर्व रोगांपासून भक्तांचे रक्षण करण्यासाठी प्रतिपिंड तयार करते. हिंदू धर्मग्रंथानुसार येथे सतीचा डावा पाय पडला. भैरवाची अंबर म्हणून तर शक्तीची भ्रामरी म्हणून पूजा केली जाते.
******************************************************************************
३८.जयंती शक्तीपीठ: मेघालय आसाम
नार्तियांग दुर्गा मंदिर हे भारतातील मेघालय राज्यातील पश्चिम जैंतिया हिल्स जिल्ह्यात वसलेले ६०० वर्षे जुने हिंदू मंदिर आहे. दुर्गाला समर्पित, हे ५१ शक्तीपीठांपैकी एक आहे. हे जैंतिया टेकड्यांवरील हिंदूंचे, विशेषत: प्नार समुदायाचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र आहे आणि दुर्गापूजेसाठी देशभरातील भक्त याला भेट देतात. नार्तियांगच्या शक्तीची जयंती म्हणून पूजा केली जाते. येथे देवी सतीमातेची डावी मांडी पडली असे मानले जाते.
******************************************************************************
३९. कन्याश्रम शक्तीपीठ : कन्याकुमारी तामीलनाडु
कन्याश्रम शक्तीपीठ मंदिर कन्याकुमारी तामिळनाडू येथे आहे. हे मंदिर देवी दुर्गाला समर्पित आहे. येथे देवी सतीची पाठ पडली. शर्वणीच्या रूपात देवी आणि निमिषा म्हणून भैरव या मूर्ती आहेत. हा कन्याश्रम आहे की कालिकाश्रम आहे की कन्याकुमारी आहे याबद्दल वेगवेगळी मते आहेत.
******************************************************************************
४०.सावित्रीदेवी : कुरूक्षेत्र हरीयाना
माँ सतीच्या ५१ शक्तीपीठांपैकी एक, हे सुंदर माँ भगवतीचे मंदिर/मंदिर हरियाणाच्या कुरुक्षेत्र जिल्ह्यातील ठाणेसर शहरातील द्वैपायन तलावाच्या उघड्या आणि शांत आध्यात्मिक परिसरामध्ये आहे. माँ भद्रकालीचे तीर्थ हे भयंकर देवीच्या, मां कालीच्या सर्वात प्राचीन मंदिरांपैकी एक आहे. सावित्री शक्तीपीठ मंदिर पूर्णपणे भद्रकालीला समर्पित आहे, हे शक्तीचे कठोर रूप आहे. प्रसिद्ध शिव-सती कथेनुसार या मंदिरासमोरील विहिरीत माता सतीचा उजवा घोटा पडला. सध्या माँ काली यांच्या मुख्य मूर्तीसमोर संगमरवरी उजव्या पायाच्या घोट्याची मूर्ती ठेवण्यात आली आहे. या शक्तीपीठाला सावित्रीपीठ, देवीकूप, कालिकापीठ असेही म्हटले जाते. इथे सतीला सावित्री आणि भगवान शिवाला स्थानू महादेव म्हणतात.
******************************************************************************
४१.कांची देवगर्भा : बीरभूमी : बंगाल
कंकलिताला मंदिर : बंगालमधील कोपई नदीच्या काठावर कांची नावाच्या ठिकाणी आईचे अस्थी पडले होते. त्याची शक्ती #देवगर्भ आहे आणि भैरवाला #रुरू म्हणतात. हे त्या शक्तीपीठांपैकी एक आहे जिथे पार्वतीची कंबर (किंवा बंगालीमध्ये कंकल) पडली होती जी सध्या कंकलीतला शहर आहे. देवी पार्वती ही कंकलीताला मंदिराची निवासी देवता आहे. सतीची कंबर कंकलीताला उतरली. यामुळे पृथ्वीवर एक उदासीनता निर्माण झाली जी नंतर पाण्याने भरली आणि पवित्र कुंड तयार झाले. शरीराचा वास्तविक भाग आता या पाण्याखाली आहे हे वारंवार सांगितले जाते. 
******************************************************************************

४२.अपर्णा शक्तीपीठ : करतोयागत : बांग्लादेश
देवी अपर्णाला समर्पित अपर्णा देवी मंदिर बांगलादेशमधील ५१ शक्तीपीठांपैकी एक आहे, कर्तोयागत शक्तीपीठ बांगलादेशातील करोटोआच्या किनारी स्थित आहे. देवीचे डावा कुला / तिची वस्त्रे येथे पडली आणि मूर्ती अपर्णा म्हणून देवी आणि भैरवाच्या रूपात शिव आहेत. शेरपूर शहरापासून सुमारे २८ किलोमीटर अंतरावर बांगलादेशच्या राजशाही विभागातील बोगरा येथे भवानीपूर शक्तीपीठ आहे. मंदिर परिसर सुमारे चार एकर क्षेत्रफळाचा आहे. यात मुख्य मंदिर, भगवान शिवाला समर्पित चार मंदिरे आणि वामनला समर्पित पाताल भैरव मंदिर आहे. यात एक बेलबारन तळ, प्रसिद्ध शाखा पुकुर, एक सेवांगण, एक गोपाल मंदिर, एक वासुदेव मंदिर, एक नट मंदिर आणि अगदी उत्तरेला पंचमुंडाची आसन मूर्ती आहे.
****
४३.कपालिनी शक्तीपीठ: मेदिनीपूर : बंगाल

बर्गभीमा मंदिर हे पश्चिम बंगालच्या  मेदिनीपूर जिल्ह्यातील कलकत्ता जवळील तमलूकमधील एक हिंदू मंदिर आहे हे मंदिर मां  बर्गभीमाला समर्पित आहे. हे जुने हिंदू काली मंदिर आहे, ११५० वर्षे जुने आणि राज घराण्याच्या महाराजांनी बांधले आहे. हे मंदिर माता दुर्गेची ५१ शक्ती पीठ पैकी मानले जाते, जेथे सतीमातेचा डावा घोटा पडला होता. पश्चिम बंगाल सरकारने हे मंदिर हेरिटेज साईट म्हणून घोषित केले आहे. सध्याचे मंदिर फार जुने नाही आणि मध्ययुगात बंगालच्या इस्लामी ताब्यानंतर ते पुन्हा बांधले गेले. जुन्या बंगाली साहित्यात मंदिराचा उल्लेख अनेक वेळा आला आहे. हे मंदिर हिंदू, बौद्ध आणि ओरिया या तीन सांस्कृतिक संयोगांचे मिश्रण आहे.
******************************************************************************
४४.प्रभास, चंद्रभागा देवी, जुनागढ़, गुजराथ
चंद्रभागा किंवा प्रभास शक्तीपीठ हे हिंदूंमधील सर्वात प्रसिद्ध मंदिरांपैकी एक आहे. हे गुजरातच्या प्रभास प्रदेशात त्रिवेणी संगमाजवळ आहे आणि पुराणातही त्याचा उल्लेख आहे. सध्या हे शक्तीपीठ सोमनाथ ट्रस्टच्या श्री राम मंदिराच्या मागील बाजूस आणि हरिहर जंगलाजवळ आहे. मंदिराकडे जाणारी वाट श्रीराम मंदिराच्या प्रवेशद्वाराच्या डाव्या बाजूने जाते. प्रभास शक्तीपीठात माता सतीचे पोट पडले. येथे माता सती चंद्रभागा म्हणून ओळखली जाते. भगवान शिव "वक्रतुंड" म्हणून. देवी सतीच्या पडलेल्या अवयवाच्या जागी बांधलेले हे शक्तिपीठ, देवी चंद्रभागा या प्रमुख देवतेच्या नावाने पूजले जाते आणि देवी सतीसोबत बसलेले भगवान शिव किंवा भैरव भगवान वक्रतुंड म्हणून पूजले जाते..
******************************************************************************

४५.रत्नावली कुमारी : हुगळी : बंगाल

रत्नावली शक्तीपीठ हे रत्नाकर नदीच्या काठावर खानाकुल कृष्णनगर, हुगळी जिल्हा, पश्चिम बंगाल, भारत येथे आहे. येथे माँ सतीच्या मूर्तीला 'कुमारल' आणि भगवान शिवाची 'भैरव' म्हणून पूजा केली जाते. स्थानिक पातळीवर ते आनंदमयी शक्तीपीठ म्हणून ओळखले जाते. याला आदिशक्तीला समर्पित तीर्थक्षेत्रे म्हणतात. ही शक्तीपीठे भारतीय उपखंडात पसरलेली आहेत. हे मंदिर आनंदमयी शक्तीपीठ म्हणूनही प्रसिद्ध आहे. पश्चिम बंगाल सांस्कृतिक विविधता आणि समृद्ध संस्कृतीसाठी प्रसिद्ध आहे. येथे 14 शक्तीपीठे आहेत, जिथे प्रत्येक शक्तीपीठाचे स्वतःचे महत्त्व आणि आख्यायिका आहे.
******************************************************************************
४६.भवानी आई : तुळजापूर, महाराष्ट्र
तुळजा भवानीला शक्तीपीठ महाराष्ट्राथील साडेतीन शक्तीपीठांपैकी एक मानतात. जी महाराष्ट्रातील अनेकांची कुलदेवी पण आहे. ही महाराष्ट्रातील आणि भारतातील इतर राज्यांतील विशेषत: राजघराण्यातील अनेक लोकांसाठी कौटुंबिक देवता आहे. हे देऊळ तुळजापूर शहरात ऊस्मानाबाद जिल्ह्यात आहे.
छत्रपती शिवाजी महाराजांना जे भोसले घराण्याचे होते त्याना तलवार तुळजा भवानी देवी कडून मिळाली होती असा इतिहासात ऊल्लेख आहे.
तुळजा भवानी मंदिरातील भवानी देवीची देवता अतिशय विलोभनीय आहे. ती आठ हातांची बाजू आहे. तिच्या डाव्या खांद्यावर सूर्य दिसतो तर उजव्या खांद्यावर चंद्र दिसतो. तिच्या उजव्या तळहातांपैकी एकामध्ये, तिने तिचे मुख्य शस्त्र 'त्रिशूल' धारण केले आहे. सतीच्या (भगवान शिवाची पहिली पत्नी) अंगांपैकी एक, तिचा उजवा हात खाली पडला आहे असा ऊल्लेख आहे. प्रभावी व जागरूक असे हे शक्तीपीठ आहे असे मानतात.
******************************************************************************
४७.रेणुकामाता : माहुर : नांदेड
रेणुकामाता माहुरगडावर जिल्सा नांदेडमधे आहे . महाराष्ट्रातल्या साडेतीन शक्तीपीठांपैकी हे एक आहे. विष्णु अवतार परशुराम यांच्या मातेचा जन्म पण ईकडचा आहे. हिंदु पुराणात रेणुकामातेस विशेष स्थान आहे.
प्राचीन देवी भागवतम "मातृपुरा" नुसार, या मंदिराचा उल्लेख पवित्र तीर्थक्षेत्रांपैकी एक म्हणून केला जातो. देवी गीतेत, शक्तीपूजनाचे स्थान म्हणून एक विशेष मंदिर आहे. पुरातन माहूरगड किल्ल्यावर १२ व्या शतकातील मंदिरे आहेत, दत्तात्रय, अनुसया आणि रेणूकामाता ती अशी.
 हे मंदिर बहमनी सल्तनत आणि मुघल राजवटीत चांगले होते. देवीची मूर्ती भगवान इंद्राने बनवली असे मानले जाते आणि भगवान राम आणि राजा रावण या दोघांनीही तिची पूजा केली होती. माँ सतीची पायघोळ येथे पडल्याचे सांगितले जाते.
******************************************************************************
४८.सुरकुंडा माता : गढ़वाल : ऊत्तराखंड
सुरकंडा देवी हे कनाटल, उत्तराखंड, केदारखंड जवळचे एक हिंदू मंदिर आहे (आधीचे केदेरखंड जे जे आज आपण उत्तराखंडाचे नाव घेतो). हे घनदाट जंगलांनी वेढलेले आहे आणि उत्तरेकडील हिमालयासह आसपासच्या प्रदेशाचे निसर्गरम्य दृश्य देते सलीच्या झाडांमध्ये वसलेले हे मंदिर आहे. वर्षातील बहुतेक वेळा धुक्याने झाकलेले असते.
विविध पौराणिक कथा आणि परंपरेनुसार, सतीरच्या शरीराचे ५१ तुकडे भारतीय उपखंडात विखुरलेले / आहेत. या ठिकाणांना शक्तीपीठे म्हणतात आणि ती विविध शक्तिशाली देवींना समर्पित आहेत. सतीचे पार्थिव घेऊन कैलासात परतताना शिव जेव्हा या ठिकाणावरून जात होते, तेव्हा तिचे डोके ज्या ठिकाणी पडले ती सरकुंदा देवी किंवा सुरखंडा देवीचे आधुनिक मंदिर आहे. ते त्या ठिकाणी पडले आणि त्यामुळे मंदिराचे नाव सरखंडा पडले. काळानुसार आता सरकुंडा पण म्हणतात. या मंदिरावर मातेच्या भक्तांची श्रद्धा आहे. मातेच्या दर्शनाने येथे येणाऱ्या भाविकांच्या मनोकामना पूर्ण होतात, असे मानले जाते. मंदिरात पोहोचल्यावर केदारनाथ, बद्रीनाथ, सूर्यकुड इत्यादी डोंगररांगांचे मनमोहक दृष्य मनाला खूप शांती देतात. विश्वास काहीही असो, पण साता मंदिराविषयी विचारल्यावर एका वेगळ्याच ग्रहाची ताकद जाणवते.
******************************************************************************
४९.दंतकाली माता : काठमांडु, नेपाळ
दंतकाली (दंत देवी) हे शक्तीपीठांपैकी एक आहे. शक्तीपीठे ही हिंदू धर्मातील स्त्री देवत्वाला समर्पित पूजास्थळे आहेत. नेपाळमधील धरानपासून (गावाचे नाव) काही किलोमीटरवर विजयनगरच्या दिशेने जाताना दंतकाली मंदिर आहे. धरानपासून ते २० मिनिटांच्या अंतरावर आहे. तुम्ही दंतकाली येथे असताना, तुम्ही शिव मंदिर असलेल्या पिंडेश्वर बाबा मंदिराचे दर्शन घेण्यासाठी काही मिनिटे वर चढून जाऊ शकता. टेकडीच्या माथ्यावरून धरानच्या घरांच्या तिरकस छप्परांचे दृश्यही मनमोहक आहे.
******************************************************************************
५०.माँ अंबिका शक्तीपीठ: विराट भरतपूर राजस्थान

विराट गावात सतीमातेचे डाव्या पायाचे 
बोट पडले होते. तिची शक्ती अंबिका आहे आणि भैरव किंवा शिवाला अमृत म्हणतात. भरतपुरला लोहगड पण म्हणतात, पूर्व राजस्थानची सुरूवात ईकडे होते. 
 काही विद्वानांच्या मते, हे शक्तिपीठ राजस्थानची राजधानी जयपूरच्या गुलाबी शहराच्या उत्तरेस, महाभारतकालीन विराट नगरच्या प्राचीन अवशेषांजवळील एका गुहेत आहे, ज्याला 'भीमाची गुहा' म्हणूनही ओळखले जाते. येथील विराट गावात हे शक्तिपीठ आहे. जयपूर आणि अलवर या दोन्ही ठिकाणांहून विराट ग्रामला जाण्याची साधने आहेत. येथील विराटनगरच्या बैराट गावात हे मंदिर आहे.
******************************************************************************
५१.अबुर्द देवी :  माउंट अबू राजस्थान 

नखी तलावापासून १.८ किमी आणि माउंट अबू बस स्थानकापासून ३ किमी अंतरावर, आधार देवी मंदिर, ज्याला अर्बुदा देवी मंदिर म्हणूनही ओळखले जाते, हे माउंट अबूमधील एका टेकडीवर वसलेले हिंदू मंदिर आहे. माऊंट अबूमध्ये भेट देण्यासारखे हे शीर्ष ठिकाण आहे. आधार देवी मंदिर हे अरवली पर्वतरांगांवर सुंदर गुहांमध्ये स्थित आहे. हे मंदिर दुर्गा देवीला समर्पित आहे. मंदिराला दुर्गा देवीच्या 'अधर' नावावरून नाव देण्यात आले, जे जागेवर पडले आणि हवेत लटकलेले आढळले. या मंदिरात उत्कृष्ट मूर्ती आणि शिल्पे आहेत, ज्यामुळे ते भेट देण्यासारखे आहे. हे गुहा-मंदिर एका खडकाळ फांदीच्या आत आहे आणि टेकडीमध्ये कोरलेल्या ३६५  पायऱ्यांच्या उड्डाणातून पोहोचता येते. एका अरुंद गुहेतून रेंगाळत आतील देवस्थान गाठले जाते. मंदिराच्या मध्यभागी असलेले निसर्गसौंदर्य खूपच चित्तथरारक आहे. वरून संपूर्ण माउंट अबू शहर दिसते.
******************************************************************************


ॐॐॐॐ卐ॐ卐ॐॐॐॐ卐ॐ卐ॐ卐ॐ卐ॐॐॐॐॐ卐ॐ卐ॐॐॐॐॐॐ卐ॐ卐ॐ卐ॐ卐ॐ
: सतीच्या शक्तीपीठांबद्दल थोडेसे :
सतीची शक्ती पीठ कोणती व कुठे आहेत ? हा विचार मला ज्योतिर्लिंग शोधली तेव्हा आला. साधारण वर्षभर मी यावर माहिती शोधात होते. खरं तर तो शोध घेण्याची ईच्छा त्या सती मातेनेच दिली असा म्हणेन मी, कारण ईच्छा देणारी ती शक्तीच आणि तीची पूर्तता करण्याच कर्म करण्याची बुद्धी देणारी पण तीच शक्ती. माझ्याकडुन शंकर अभ्यंकरांचे भारतीय तीर्थक्षेत्रे २ पुस्तके चाळत, देवी भागवतचा काही भाग वाचथ,  सप्तशतीचे उल्लेख शोधत, ऐकिवातल्या गोष्टी गुगलवर तपासत तपासत तीन नादानच शोधण्याची बुद्धी दिली - कि - सती मातेचे कोणते भाग कुठं पडले? ती ठिकाण कोणती ती शोधायची. ते  भूमीवर का पडले हे आधी समजलं, यावरची दक्ष प्रजापती सती दहन गोष्ट वाचली. मग पुराणातल्या महादेव तसेच सतीच्या मालिका बघून शोध घेतला. अशा  मालिका मला नेहेमीच आवडतात.  काही ठिकाणी शक्तिपीठांचे विविध आकडे सापडले. 
५१ शक्ती पीठांची विविध ठिकाणी वेग वेगळी अनुक्रमणिका आढळली. मी मात्र जसे वाचनात आले तशीच अनुक्रमणिका केलेली आहे. 
देवी भागवत पुराणात १०८, कालिकापुराणात २६, शिवचरित्रात ५१, दुर्गा सप्तसती आणि तंत्रचूडामणीमध्ये ५२ शक्तीपीठांची संख्या आहे.  साधारणपणे ५१ शक्तीपीठे मानली जातात. निदान ५१ तरी माहित करूया अस वाटलं. शक्तपीठे ही महत्त्वाची तीर्थे आहेत जिथे शक्ती परंपरेत मातृदेवतेची पूजा केली जाते. अनेक आवृत्त्या आहेत, त्यानुसार संपूर्ण भारतीय उपखंडात खुप शक्तीपीठे आहेत. यापैकी बहुतांश भारतात आहेत, तर काही नेपाळ, बांगलादेश, पाकिस्तान, भूतान, तिबेट आणि श्रीलंका येथेही आहेत. (नुकतच वाचनात आलेल शोध अपूर्ण आहे की व्हिएतनामलाही अस काही आहे. बघु कधी शोध लागेल..)
प्रत्येक शक्तीपीठला रक्षक म्हणून भैरव आहे जो प्रत्यक्ष महादेवाचा अंश आहे हे पण समजलं  म्हणजे प्रत्येक शक्ती पीठा मध्ये सतीचे म्हणजेच पार्वतीचे , महादेवाचे एक रूप त्याचे आणि भैरवाचे अशी तीन देऊळं आहे. 

बरीच शक्ती पीठे दुर्गम भागात आहेत, सुरुवातीच्या हिंदू धर्मात समाविष्ट केलेल्या स्थानिक निसर्ग उपासना परंपरा देवीला जंगले, पर्वत, नद्या आणि तलावांची देवी म्हणून दर्शवतात.  मोठ्या संख्येने शक्तीपीठे डोंगरमाथ्यावर, गुहा आणि जलकुंभांवर वसलेली आहेत जिथे निसर्गाची रहस्ये ईश्वराचे प्रतिनिधित्व करतात. 
माया आणि कर्माच्या रहस्यमय जगात, भैरवाच्या उत्पत्तीबद्दल वेगवेगळ्या कथा आहेत, ब्रह्मदेवाचे मस्तक कापण्यासाठी शिवाच्या केसांपासून कालभैरवाचा जन्म झाला; अष्टांग भैरवांनी काली आणि तिचे मूल त्याच्यात विलीन केल्यावर स्वतः शिवापासूनच उदय झाला; राक्षसाचा नाश करणारा काळभैरव हा भयंकर अष्टांग भैरवांचा पिता होता. खरं तर, शिवाने किंवा स्वतः शिव म्हणून नियुक्त केलेल्या अनेक शक्तीपीठांचे रक्षण करणारे ६४ भैरव आहेत हे पण वाचनात आले. नवरात्री आणि दसरा या काळात ५१ शक्तीपीठांचे महत्त्व जास्त जाणवते. 

परमेश्वराचा शक्तीपीठ मागचा उद्देश :
सर्व ५१ शक्तीपीठांमध्ये गूढ आणि अध्यात्मिक यांचा एकच उद्देश आहे - अहंकार नष्ट करा, शुद्ध भक्तीने स्वतःला शुद्ध करा आणि दैवी ज्ञानाच्या आशीर्वादाने आनंदित व्हा.

आणखी शोधलेली शक्ती पीठे माहितीसकट इकडे लिहीत राहीन.  सतीमातेची काही अवयव बरेचदा आलेले आढळले त्यावर अविश्वास न दाखवता तीला श्रद्धेने नमन करणेच मानवास लाभदायक आहे असे मला वाटले. कारण पूर्वजांनी काही विचार करूनच हि माहिती दिलेली असणार याची खात्री आहे.  प्रत्येक शक्ती पीठाचे महत्व वाचले कि ते स्पंद किंवा जी अनुभूती येते ती आल्यावरच मला हे पटले. 

शोधात काही त्रुटी पण असणार हे नक्कीच आहे. सापडल्या तर सुधारणा करेन मी नक्की. 

यंदाच्या चैत्रातल्या पंचमी ते पौर्णिमा असणाऱ्या आमच्या जगदंबा देवीच्या (पांढुर्णा मध्य प्रदेश ) नवरात्रीचा योग्य साधून शोधलेली माहिती तुम्हाला वाचायला दिली तुम्ही वाचलीत आभारी आहे. यामुळे परत नीट तपासून माहिती ब्लॉगवर घेतली गेली. 
मनापासून वाटले तर याच अभिप्राय लिहा मला आवडेल. नावासकट असेल तर आणखी आवडेल. 
मी त्या परमेश्वरी शक्तीची  आभारी आहे !

जय जगदंबा माता !

ॐ卐ॐ卐ॐ卐ॐ卐ॐ
(१० एप्रिल २०२३)
५२.हरसिद्धी मंदिर : ऊज्जैन, मध्य प्रदेश
नवीन
जुनी

हे मंदिर उज्जैनच्या प्राचीन पवित्र स्थळांच्या आकाशगंगेत एक विशेष स्थान व्यापलेले आहे. महालक्ष्मी आणि महासरस्वतीच्या मूर्तींमध्ये विराजमान असलेली अन्नपूर्णेची मूर्ती गडद सिंदूर रंगात रंगवली आहे. शक्ती किंवा शक्तीचे प्रतीक असलेले श्री यंत्र देखील मंदिरात विराजमान आहे. शिवपुराणानुसार, जेव्हा शिवाने सतीचे जळते शरीर यज्ञाच्या अग्नीतून वाहून नेले तेव्हा तिची कोपर या ठिकाणी खाली पडली. स्कंद पुराणात चंडी देवीला हरसिद्धी हे नाव कशा प्रकारे प्राप्त झाले याबद्दल एक मनोरंजक आख्यायिका आहे. एकदा शिव आणि पार्वती कैलास पर्वतावर एकटे असताना, चंद आणि प्रचंड या दोन राक्षसांनी बळजबरीने आत जाण्याचा प्रयत्न केला. शिवाने चंडीला त्यांचा नाश करण्यासाठी बोलावले जे तिने केले. प्रसन्न होऊन शिवाने तिला 'सर्वांवर विजय मिळवणारा' हे उपाधी बहाल केले. मंदिराची पुनर्बांधणी मराठा काळात झाली आणि दिव्यांनी सुशोभित केलेले दोन खांब हे मराठा कलेचे वैशिष्ट्य आहे. नवरात्रीच्या वेळी प्रज्वलित केलेले हे दिवे एक भव्य देखावा सादर करतात. आवारात एक पुरातन विहीर असून तिच्या वरच्या भागाला एक कलात्मक स्तंभ सुशोभित करतो.
******
५३.शंकरी देवी शक्ती पीठ : त्रिकोनामेली, श्रीलंका
श्रीलंकेतील प्रसिद्ध शंकरी मंदिर हे अष्टदशा शक्तीपीठांपैकी एक आहे. अनेकांनी आदि शंकराचार्यांनी रचलेल्या लंकायम शंकरी देवीपासून सुरू होणारा अष्टदशा शक्तीपीठ श्लोक ऐकला आहे, ज्याचा अर्थ लंकेतील शंकरी आहे. या श्लोकात १८ देवी पीठांचा भाग मानल्या जाणार्‍या देवी मंदिरांच्या स्थानांची यादी आहे. त्रिकोमाली, श्रीलंकेतील शंकरी देवी मंदिर हे हिंदूंसाठी एक प्रमुख मंदिर आहे. परंतु, याला फार क्वचितच भेट दिली जाते आणि ती सर्व अस्तव दशा शक्ती पीठांमध्ये फार कमी लोकप्रिय आहे. शानक्री देवी मंदिर हे श्रीलंकेच्या पूर्व किनार्‍यावरील शहर, त्रिकोमाली (त्रि - कोना मलाई = एक त्रिकोणी टेकडी) येथे स्थित आहे. शंकरी देवीच्या मंदिराबरोबरच भगवान शिवाचे मंदिर - त्रिकोनेश्‍वर मंदिर आहे. ध्यान श्लोकात वर्णन केल्याप्रमाणे शंकरी देवीचे वर्णन रावणाने ज्या ठिकाणी शंकरी देवीचे मंदिर बांधले होते तेच ठिकाण असे मानले जाते जेथे सतीची कंबर पडली असे म्हटले जाते. मंदिर जेथे बांधले गेले तो भव्य पर्वत स्वतःच कैलासाचा भाग मानला जातो.
*****

५४. श्री पुरुहुटिका देवी मंदिर, पीठापुरम 
हे देवी मंदिर हे एक महत्त्वाचे अष्ट दशा शक्तिपीठ आहे, देवी सतीची पूजा पुरुहुतिक म्हणून आणि भगवान शिवाची कुक्कुटेश्वर स्वामी म्हणून पूजा केली जाते. भगवान विष्णूने सुदर्शन चक्राने तिचे प्रेत कापले तेव्हा येथे सतीदेवीचे आसन पडले होते असे मानले जाते. आंध्र प्रदेशातील पूर्व गोदावरी जिल्ह्यातील पीठापुरम गावाच्या बाहेरील कुक्कुटेश्वर स्वामींच्या मंदिर संकुलात श्री पुरुहुटिका देवी मंदिर आहे. मंदिरात प्रवेश केल्यावर एक तलाव आहे ज्याला पडगया सरोवरम् (पड गया सरोवर) म्हणतात. तलावाच्या उजव्या बाजूला कुक्कुटेश्वर स्वामींचे मुख्य मंदिर आहे. कुक्कुटेश्वर स्वामी मंदिराच्या ईशान्य कोपऱ्यात  दक्षिणाभिमुख बांधलेले आहे, हे देवी मंदिर आकाराने लहान आहे परंतु भिंतींवर अष्टदश शक्तीपीठांचे कोरीवकाम असल्याने ते अतिशय सुंदर दिसते, देवीची मूळ मूर्ती याच मंदिराखाली गाडली आहे असे मानले जाते. या मंदिराच्या परिसराला पाडा गया म्हणतात. यात गयासुराचे पद (पाय) आणि विष्णूचे पद (पाय) आहेत. गयासुराच्या शरीराचे तीन भाग झाले होते आणि त्यातील डोके सिरो गया येथे पडले आहे (बिहारमध्ये गया म्हणतात) छातीच्या खाली (नाभी) भाग ओरिसातील नाभी गया जजपूर येथे पडला आहे आणि पाय (पाव) येथे पडले आहेत म्हणून त्याला पद गया म्हणतात.
****
५५. शाकम्भरीदेवी सहारनपुर, ऊत्तर प्रदेश 
माँ श्री शाकंभरी भगवतीचे पवित्र प्राचीन सिद्ध शक्तिपीठ हे शिवालिक पर्वतरांगांच्या जंगलात पावसाळी नदीच्या काठावर वसलेले आहे. ज्याचे वर्णन स्कंद पुराण, माकेदेय पुराण, भागवत इत्यादी पुराणात आढळते. मातेचे हे शक्तिपीठ म्हणजे देवीचे शाश्वत स्थान. हे उत्तर प्रदेशातील सहारनपूर जिल्ह्यातील बेहत तालुक्यात आहे. मातेचे दर्शन घेण्यापूर्वी भुरदेवाचे दर्शन घ्यावे लागते, अशी येथील श्रद्धा आहे. श्री दुर्गासप्तशती ग्रंथात शाकुंभरी देवीचे वर्णन आहे.हे मंदिर एक शक्तिपीठ असून येथे सतीचे मस्तक पडले होते. मंदिराच्या आत, मुख्य देवता शाकुंभरी देवी उजव्या बाजूला भीमा आणि भ्रामरी आणि डाव्या बाजूला शताक्षी देवी विराजमान आहे. शताक्षी देवी यांना शीतला देवी या नावानेही संबोधले जाते. असे म्हणतात की शाकुंभरी देवीची पूजा करणाऱ्यांची घरे भाजीपाला भरलेली असतात.कोणीही जिंकू शकत नाही असे वरदान मिळाल्याने ती निरंकुश झाली म्हणून सर्व देव देवीच्या आश्रयाला गेले आणि त्यांनी प्रार्थना केली. ऋषी आणि देवतांना असे दु:खी झालेले पाहून देवीचे डोळे पाण्याने भरले. त्या पाण्यातून हजारो नाले वाहू लागले, त्यामुळे सर्व झाडे, झाडे हिरवीगार झाली. पूजकाकडे दयाळू नजरेने पाहणाऱ्या शंभर नेत्रांमुळे देवीचे नाव शताक्षी प्रसिद्ध झाले. तसेच जेव्हा संपूर्ण जगात पाऊस पडत नव्हता आणि दुष्काळ पडला होता, त्या वेळी शताक्षी देवीने आपल्या शरीरातून निर्माण झालेल्या भाज्यांनी जगाचे पालनपोषण केले. त्यामुळे ती पृथ्वीवर शाकंभरी या नावाने प्रसिद्ध झाली.